Manaò tupapaú: Το πνεύμα των νεκρών αγρυπνά

Ηχογράφηση από την Κορνηλία Χαλκίδη:

1892. Ο Πώλ Γκωγκέν έχει ήδη εγκαταλείψει την Ευρώπη αναζητώντας μια απλή ζωή σε ένα από τα νησιά του νότιου Ειρηνικού. Περήφανος και φιλόδοξος, πρωτοπόρος και αντικομφορμιστής, νιώθει πως η τέχνη κινδυνεύει να γίνει ανειλικρινής και επιπόλαιη. Φοβάται πως το κλίμα της βιομηχανικής Ευρώπης στερεί από τον καλλιτέχνη την δύναμη της αγνότητας και της αμεσότητας της έκφρασης. Για αυτόν τον λόγο δραπετεύει από την κοινωνία της εποχής του αναζητώντας συνθήκες πρωτόγονης αυθεντικότητας, σχεδόν μυθολογικές. Όταν ζωγραφίζει τον πίνακα «Manaò tupapaú», απογοητευμένος από το ευρωπαϊκό άρωμα της Παπεέτε (λιμάνι της Ταϊτής όπου έζησε τον πρώτο καιρό), έχει ήδη μετοικίσει στην Ματαϊέα συνεχίζοντας την αναζήτησή του για ένα περιβάλλον παρθένο και άγριο. Εκεί, εμπνέεται αυτό το περίπλοκο και έντονα συμβολικό έργο από ένα απόκοσμο όραμα της 13χρονης γυναίκας του, Teha’amana.

Άβολη ιστορία

Το μυστήριο και ο αισθησιασμός που αποπνέεται από το έργο «Manaò tupapaú» δεν μας προδιαθέτει για την άβολη ιστορία που υπάρχει από πίσω. Η έφηβη ντόπια γυναίκα που παρουσιάζεται ως μοντέλο του πίνακα αποτελεί και ένα είδος σεξουαλικού σκλάβου για τον καλλιτέχνη. Μια νύχτα, λοιπόν, που ο Γκωγκέν γυρίζει αργά στο σπίτι, βρίσκει την κοπέλα στο κρεβάτι του γυμνή και παγωμένη. «Με πήρε», ψελλίζει με την αγωνία ζωγραφισμένη στο πρόσωπο της. Θύμα της παιδικής της αθωότητας, έχει πιστέψει πως ο αρχαίος δαίμονας Tupapaus έχει καταλάβει το κορμί της. Επηρεασμένη από τον τυνησιακό θρύλο που θέλει το αρχαίο πνεύμα να καταλαμβάνει τα σώματα και τις ψυχές των ανθρώπων που δεν μπορούν να κοιμηθούν τα βράδια, μένει εκεί στο σκοτάδι, παραλυμένη από φόβο.

Αυτή είναι η εκδοχή του ίδιου του ζωγράφου που προκύπτει μέσα από προσωπικές του επιστολές. Ωστόσο, σύγχρονοι ιστορικοί της τέχνης υποστηρίζουν πως στην πραγματικότητα ο τρόμος στο πρόσωπο του κοριτσιού πηγάζει από την σεξουαλική και σωματική βία που έχει υποστεί από τον Γκωγκέν. Δεν είναι διόλου περίεργο, αν λάβουμε υπόψιν τις φήμες που θέλουν τον καλλιτέχνη να είναι σαδιστής και παιδόφιλος. Ο καθηγητής ιστορίας της τέχνης Stephen F. Eisenman, μάλιστα, έχει χαρακτηρίσει τον εν λόγω πίνακα ως «μια πραγματική εγκυκλοπαίδεια του αποικιοκρατικού ρατσισμού και μισογυνισμού».

Η «βαρβαρότητα» της σύνθεσης

Τα έργα που δημιούργησε ο Γκωγκέν κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Ταϊτή ήταν τόσο άγρια και πρωτόγονα που προβλημάτισαν του σύγχρονους του. Πολλοί τον αποκαλούσαν βάρβαρο, κάτι που έκανε τον καλλιτέχνη εξαιρετικά περήφανο. Το χρώμα, το σχέδιο, το περίγραμμα, έπρεπε να είναι βάρβαρα έτσι ώστε να αντικατοπτρίζουν το πνεύμα των ιθαγενών και να αναδείξουν τον κόσμο όπως τον βλέπουν εκείνοι. Έναν κόσμο αισθήσεων, αρχέγονο, που δεν έχει προλάβει να καταστραφεί από την πρόοδο.

Προκειμένου να επιτύχει αυτήν την «βαρβαρότητα» στα έργα του, ο Γκωγκέν αφιέρωσε πολύ χρόνο στην μελέτη των ντόπιων τεχνιτών. Κάπως έτσι, αγνόησε τις διδαχές της δυτικής τέχνης, απλοποίησε τα περιγράμματα των μορφών και δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει μεγάλες επιφάνειες με ζωηρά χρώματα. Συχνά, μάλιστα, ενσωμάτωνε στα έργα του αναπαραστάσεις από την δική τους «πρωτόγονη» τέχνη. Θεωρούσε πως έτσι θα μπορούσε να αποδώσει καλύτερα την ομορφιά και τον δυναμισμό των αγνών παιδιών της φύσης.

Ο «Manaò tupapaú» είναι ένας από τους πίνακες που διέπονται από αυτή την βαρβαρότητα. Τα περιγράμματα των μορφών είναι απλά, ενώ τα χρώματα είναι αυτά που προσδίδουν τον δυναμισμό στο έργο. Οριζόντιες κυματιστές γραμμές δεμένες με μπλε, πορτοκαλί και τα παράγωγα τους (βιολετί και κίτρινο) μας παρασύρουν σε ένα ταξίδι φαντασίας. Όπως είχε πει και ο ίδιος ο Γκωγκέν στόχος είναι «να διεγείρουμε τη φαντασία όπως κάνει η μουσική… δια μέσου της μυστηριώδης συγγένειας ανάμεσα σε κάποιους συνδυασμούς γραμμών και χρωμάτων και του μυαλού μας».

Ροπή προς τα μέσα

Ο πίνακας βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον φαντασιακό και τον πραγματικό. Ενώ αντικατοπτρίζει μια σκηνή της καθημερινότητας: το σπίτι, το κρεβάτι, την Teha’amana (πραγματικό πρόσωπο) φαίνεται πως ο Γκωγκέν, σαν σε όνειρο, βλέπει σε δεύτερο πλάνο και άλλα στοιχεία. Η μορφή του Tupapaus εμφανίζεται πίσω από μια κολώνα. Έχει την όψη μιας ηλικιωμένης ντόπιας γυναίκας. Το πνεύμα δεν είναι αόρατο, όπως η ψυχή της θρησκευτικής ζωγραφικής, αλλά μια παρουσία ανθρωπομορφική, ζωντανή, όπως θα την είχε φανταστεί κάποιος ντόπιος που δεν έχει αντικρίσει αντίστοιχες αναπαραστάσεις. Στον τοίχο πίσω από το κρεβάτι εμφανίζονται και κάποιες λευκές φτερωτές μορφές, τις οποίες ο καλλιτέχνης περιγράφει ως φωσφορίζοντα φώτα που αναπαριστούν το ενδιαφέρον των πνευμάτων για το κόσμο των ζωντανών.

Φαίνεται σαν ο πίνακας να προχωρά από έξω προς τα μέσα. Από τη φυσική πραγματικότητα στην φαντασιακή πραγματικότητα του ονείρου. Από την συνείδηση στη μνήμη του ασυνείδητου. Αναμφίβολα ο καλλιτέχνης έχει δει και θυμάται το σκηνικό. Όμως, στην μνήμη του, αποκαλύπτεται η έννοια αυτού που έχει δει. Στη σκέψη του, η φαντασία δεν πάει αντίθετα στη συνείδηση της πραγματικότητας ή πέρα από αυτήν, αλλά είναι μια επέκταση της συνείδησης, που περιλαμβάνει και τη βιωμένη ζωή, το παρελθόν.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Γκωγκέν ακόμη και ο τίτλος έχει διττή σημασία (Spirit of the Dead Watching) είτε η κοπέλα φαντάζεται το πνεύμα, είτε το πνεύμα φαντάζεται την κοπέλα. Οι ποικίλες αντιθέσεις προσθέτουν κάτι παραπάνω στην μυστηριώδη ατμόσφαιρα που αποπνέει το έργο. Νιώτη και παρακμή, φως και σκοτάδι, ζωή και θάνατος. Όλα αυτά, είναι στοιχεία που μας ενθαρρύνουν να γυρίσουμε πίσω στις ξεχασμένες μας ρίζες. Μας προκαλεί να εξερευνήσουμε τον εαυτό μας και να ανακαλύψουμε τα απώτερα αίτια των εντυπώσεων μας.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

• E. H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
• Τζούλιο Κάρλο Αργκάν, Η μοντέρνα τέχνη 1770-1970. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2014.

• Albright-Knox

Παρόμοια άρθρα:

• Υπογραφή: «Στον Μαρά από τον Νταβίντ»
• Κλιμτ: καλειδοσκοπικός ερωτισμός
• Η γέννηση της Αφρο-δίτης: του Σάντρο Μποτιτσέλι

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project