Gentrification: Μήπως η «βαριά βιομηχανία» του τουρισμού παραβάρυνε;

«Σε κάθε σπίτι υπάρχει μια άγνωστη μυστική σκάλα, που θα σε πήγαινε,

ίσως, μακριά. Αλλά τη βρίσκεις, όταν δεν έχεις πια σπίτι»

Τάσος Λειβαδίτης, «Η Σκάλα»

Η όψη του κέντρου της Αθήνας έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες τόσο με τον διαρκώς αυξανόμενο αριθμό των μόνιμων κατοίκων και τον συνακόλουθο συνωστισμό, όσο και με την «επέλαση» των τουριστών που μοιάζει πλέον να μην είναι μονάχα εποχικό φαινόμενο, σαν σε μία χειμερινή βόλτα στα Εξάρχεια, συναντά κανείς ουκ ολίγους τουρίστες και τουρίστριες να τριγυρνούν ή και να διαμένουν εκεί για μήνες μέσω της δυνατότητας που δίνει πλέον το φαινόμενο της βραχυχρόνιας μίσθωσης (Airbnb). Παράλληλα, μετασχηματίζεται άρδην και ο επιχειρηματικός και οικονομικός προσανατολισμός του άστεως, συμπλέοντας κι εκείνος με την άκρατη τουριστικοποίηση της πόλεως, με την κύρια οικονομική δραστηριότητα να περνά μέσα από τον τριτογενή τομέα της παροχής υπηρεσιών: εναλλακτικές καφετέριες, bars, και Airbnb. 

Gentrification: ελληνιστί «Εξευγενισμός»

Τούτος ο μετασχηματισμός που λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια στο αθηναϊκό κέντρο καλείται «εξευγενισμός» (gentrification) των αθηναϊκών γειτονιών και ουσιαστικά πρόκειται για τις χωρικές και κοινωνικές διαδικασίες αναδιάρθρωσης υποβαθμισμένων περιοχών της πόλης. Με την εξέλιξη της διαδικασίας, οι παλαιότεροι και ασθενέστεροι -οικονομικά και πολιτικά- πληθυσμοί εκτοπίζονται και την θέση τους καταλαμβάνουν μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Ταυτοχρόνως, οι τιμές της γης λαμβάνουν την ανιούσα δημιουργώντας υπεραξίες, κυρίως μέσω της διαμόρφωσης του χάσματος γαιοπροσόδου. Το τελευταίο αναφέρεται στην διαφορά ανάμεσα στην πραγματική και την δυνητική γαιοπρόσοδο και αντικατοπτρίζει τις υπεραξίες που διαμορφώνονται στην αγορά γης μιας περιοχής όπου εμφανίζονται τάσεις «εξευγενισμού». Όταν συντελείται αυτή η διαδικασία, το αστικό τοπίο της περιοχής συστοίχως μεταβάλλεται, καθώς επιβάλλονται οι αισθητικές προτιμήσεις των νέων κατοίκων, και ταυτοχρόνως οι χρήσεις της γης αλλάζουν, με την επικράτηση αναβαθμισμένων και επικερδέστερων χρήσεων που εξυπηρετούν και ενισχύουν την κατανάλωση τόσο των νέων κατοίκων όσο και των νέων χρηστών της γειτονιάς. 

Ο «εξευγενισμός» της Αθήνας τα τελευταία χρόνια δημιουργεί μια νέα αστική πραγματικότητα που επηρεάζει τόσο την ζωή των κατοίκων όσο και τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε από την Ελληνική Συνομοσπονδία Επαγγελματιών, Βιοτεχνών και Εμπόρων (ΓΣΕΒΕΕ). Την μελέτη εκπόνησε η αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Όλγα Μπαλαούρα, και εκεί επισημαίνεται πως το ραγδαία μεταβαλλόμενο αστικό περιβάλλον της Αθήνας αποτελεί απότοκο της οικονομικής κρίσης, η οποία αρχικά άνοιξε τον δρόμο για την υποτίμηση των ακινήτων και έπειτα για την εισροή επενδύσεων σε ακίνητα με στόχο την κάλυψη μιας συνεχώς αυξανόμενης τουριστικής ζήτησης. Αυτό, σύμφωνα με την μελέτη, οδήγησε στην αύξηση των τιμών των ακινήτων, στην εκτόξευση των ενοικίων στα ύψη και στην «αναγκαστική» μετακίνηση κατοίκων και επιχειρήσεων, καθώς το κέντρο της πόλης μετατρέπεται σε ένα οιονεί «θεματικό πάρκο». Ταυτοχρόνως, η εικόνα και το ύφος της Αθήνας μεταβάλλεται, καθώς τα κτίρια και η λειτουργικότητα των πόλεων επικεντρώνονται πλέον στην κατανάλωση, τον τουρισμό και την διασκέδαση, με γνώμονα τις ιδιωτικές επενδύσεις σε ακίνητα και έργα που σχετίζονται με τον τουρισμό και τις δημόσιες πολιτικές που διευκολύνουν τέτοιες επενδύσεις.

Μία από τις κύριες ενδείξεις του «εξευγενισμού» της Αθήνας είναι το έντονο στεγαστικό πρόβλημα που δημιουργείται, σε μεγάλο βαθμό, από τον αυξανόμενο αριθμό των αγορασθέντων ακινήτων που μετατρέπονται σε καταλύματα βραχυχρόνιας μίσθωσης. Ενδεικτικά, σύμφωνα με μελέτη της GBR Consulting, 71 νέα ξενοδοχεία άνοιξαν στην Αθήνα την περίοδο 2017-2022 -χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι μονάδες τύπου Airbnb.

Μετά την οικονομική κρίση, πολλοί Έλληνες επέλεξαν να νοικιάσουν τα ακίνητά τους ως Airbnbs για να εξασφαλίσουν υψηλότερο εισόδημα, ιδιαίτερα σε περιοχές υψηλής ζήτησης όπως το κέντρο της Αθήνας και το Κουκάκι, γεγονός που οδήγησε τα ενοίκια στα ύψη. Το 2019, οι τιμές πώλησης κατοικιών στο Κουκάκι αυξήθηκαν κατά 93% και τα ενοίκια κατά 58,5% από το 2016 έως το 2018, αποτέλεσμα της έκρηξης των Airbnb κατοικιών. Ορισμένες γειτονιές όπως εκείνη του Ψυρρή εξελίσσονται πλέον σε αποκλειστικά τουριστικές περιοχές με τους περισσότερους αγοραστές να επενδύουν σε βραχυχρόνιες ενοικιάσεις, boutique, ξενοδοχεία και καταλύματα. Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Έρευνας και Κοινωνικής Αλλαγής – Eteron, το 2022, ο αριθμός των ακινήτων που διατίθενται στο διαδίκτυο για βραχυπρόθεσμη τουριστική ενοικίαση αυξήθηκε σε 144.857 από 136.658 που ήταν πριν από την πανδημία του 2019.

Το ταχέως μετασχηματιζόμενο κέντρο της πόλης δεν αφήνει ανεπηρέαστες τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται εδώ και δεκαετίες εξυπηρετώντας εξειδικευμένες αγορές. Η νέα αστική πραγματικότητα που επικεντρώνεται στον τουρισμό, την αναψυχή και την διασκέδαση, καθώς και η επικείμενη αύξηση των ενοικίων λόγω ζήτησης ή αλλαγής χρήσης, αναγκάζει πλέον αυτές τις επιχειρήσεις να κλείσουν. Ταυτοχρόνως, η αύξηση των πωλήσεων μέσω διαδικτύου μαζί με την είσοδο των επιχειρήσεων μεγάλων αλυσίδων, δυσκολεύει δραματικά την επιβίωση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Ενδεικτικά, το 2019, η οδός Ερμού – ένας από τους εμπορικότερους δρόμους της Αθήνας – ανέβηκε στη λίστα με τους πιο ακριβούς δρόμους του κόσμου στην 14η θέση από την 25η που βρισκόταν το 2016, σύμφωνα με τους κτηματομεσίτες Cushman & Wakefield.

Τέλος, η μελέτη κλείνει επισημαίνοντας πως οι αλλαγές έρχονται να επιδεινώσουν την κρίση κόστους διαβίωσης, τις πληθωριστικές πιέσεις, την αύξηση της φορολογίας και την εκτίναξη του κόστους ενέργειας και ενοικίων που δυσκολεύουν πλέον τους κατοίκους και τις επιχειρήσεις να επιβιώσουν στην Αθήνα.

Gentrification εν Αθήναις: Ιστορική Αναδρομή 

                          Ωραία που ρημάζουμε, αγάπη μου

                             μέσα στην ευγένεια των ξένων

                              σαν πόλεις που σιωπούν με

                                την επέλαση του θέρους.

                   Αθανασία Δρακοπούλου, «Τετελεσμένο»

Στο κέντρο της Αθήνας αντίστοιχες χωρικές και κοινωνικές μεταβολές αρχίζουν να γίνονται αισθητές από την δεκαετία του 1990, με πρωταρχικό παράδειγμα «εξευγενισμού» κατοικίας στην Πλάκα. Μέσω ισχυρών κρατικών παρεμβάσεων, ο αστικός ιστός της περιοχής κηρύχθηκε διατηρητέος, κτίρια απαλλοτριώθηκαν από δημόσιες υπηρεσίες (κυρίως από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υπουργείο Χωροταξίας, Περιβάλλοντος και Δημοσίων Έργων [ΥΠΕΧΩΔΕ]) και θεσπίσθηκαν συγκεριμένοι όροι δόμησης, κυκλοφορίας και λειτουργίας των εμπορικών καταστημάτων. Απότοκο των ως άνω ρυθμίσεων υπήρξε ο εξοστρακισμός των ασθενέστερων νοικοκυριών που κατοικούσαν στην περιοχή μέχρι την δεκαετία του 1990, όπως και των ιδιαίτερων υποκουλτούρων (ροκ/πανκ) που είχαν αναδυθεί στην περιοχή και που φιλοξενούνταν στα ιστορικά μαγαζιά της (Tiffany’s, Skylab, Σοφίτα, Mad κ.ά.) την προηγούμενη περίοδο. Η εισροή του τουριστικού κεφαλαίου και της βιομηχανίας της διασκέδασης και της κατανάλωσης απευθύνονταν, κυρίως, στους τουρίστες, καθώς και στις ανώτερες κοινωνικές ομάδες που αγόρασαν και ανακαίνισαν σπίτια νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στην περιοχή. 

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 στις περιοχές του Γκαζιού και του Μεταξουργείου έλαβαν χώρα νεότερες εκφάνσεις της διαδικασίας του «εξευγενισμού» στο κέντρο της Αθήνας. Στο Γκάζι, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, άρχισαν να εμφανίζονται θεατρικές σκηνές, οι οποίες προσέλκυσαν σταδιακά την δημιουργία κάποιων μπαρ. Έπειτα, με την αποκατάσταση του εργοστασίου του Αεριόφωτος και την συνακόλουθη μετατροπή του στον πολιτιστικό χώρο «Τεχνόπολη», καθώς και με την λειτουργία του σταθμού του μετρό Κεραμεικός, η βιομηχανία της αναψυχής εισέβαλε στην γειτονιά και την μετέτρεψε σε έναν μεγάλο τόπο διασκέδασης. Οι έως τότε εγκατεστημένες οικογένειες ρομά εκτοπίστηκαν βίαια από τα χαμηλά σπίτια με τις εσωτερικές αυλές και στην θέση τους εμφανίστηκαν μπαρ και ταβέρνες. 

Εν σχέσει με το Γκάζι, ο χωρικός και κοινωνικός μετασχηματισμός στην περιοχή του Μεταξουργείου ακολουθεί βραδύτερους ρυθμούς. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, κάμποσα νοικοκυριά ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, έχοντας ιδιαίτερη πληροφόρηση περί μελλοντικής αναβάθμισης της περιοχής, έσπευσαν να αγοράσουν και να ανακαινίσουν κατοικίες, προλαβαίνοντας να τοποθετηθούν στην αγορά πριν από την δημιουργία σημαντικού χάσματος γαιοπροσόδου. Παράλληλα, στην περιοχή άρχισαν να φύονται θεατρικές σκηνές, οι οποίες εν συνεχεία, με την σειρά τους, αποτέλεσαν πόλο έλξης του καλλιτεχνικού κόσμου, οι οποίοι αναζητούσαν εκεί κατοικίες. Ταυτοχρόνως, αναδύεται η μόδα της ρακής και των καφενείων, από τα τέλη της δεκαετίας του 2000, ενώ παράλληλα φύονται εστιατόρια που συγκροτούν τα μενού τους πάνω σε πιο ιδιαίτερες προτιμήσεις, όπως της μοριακής ή έθνικ κουζίνας, ενώ τα winebars συμπληρώνουν το κάδρο των νέων τρόπων και τόπων διασκέδασης που αναπτύσσονται στην περιοχή. Έτσι, τους νέους κατοίκους, τόσο τους εύπορους όσο και τους καλλιτέχνες, έρχονται να εξυπηρετήσουν νέες χρήσεις γης όπως νέα μαγαζιά με βιολογικά προϊόντα, με είδη για κατοικίδια ζώα και νέα κομμωτήρια. Απότοκα των νέων κοινωνικών και χωρικών διευθετήσεων που έλαβαν χώρα στην περιοχή του Μεταξουργείου ήταν ο εκτοπισμός των ρομά, των μεταναστών, των ηλικιωμένων ζευγαριών, μα και των νέων κατοίκων που δεν έχουν οικονομική άνεση. Εν πολλοίς και κατ’ ελάχιστον, όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις «εξευγενισμού», όσοι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην άνοδο του ενοικίου ή δεν διαθέτουν το απαραίτητο εισόδημα για την αγορά του ακινήτου, εξαναγκάζονται -με άμεσους ή έμμεσους τρόπους- να φύγουν.

Ανάλογες χωροκοινωνικές διευθετήσεις λαμβάνουν, πλέον, χώρα και στις περιοχές των Πετραλώνων και των Εξαρχείων. Η παλιά λαϊκή συνοικία μετατρέπεται σε χίπστερ χώρο διασκέδασης, τα ενοίκια είναι υψηλά, ενώ τα ασθενέστερα νοικοκυριά εκτοπίζονται και αντικαθίστανται από πιο εύπορα. Παρά ταύτα στα Πετράλωνα, παλιοί και νέοι πολιτικοποιημένοι κάτοικοι, συσπειρώνονται και εναντιώνονται στον τρόπο με τον οποίο εμπορευματοποιείται ο χώρος, ιδιαίτερα όσον αφορά τους νυχτερινούς χώρους διασκέδασης. 

Ερχόμενοι στο σήμερα, η μεγαλύτερη προσπάθεια «εξευγενισμού» παρατηρείται, πλέον, στα Εξάρχεια, μια περιοχή ιδιαίτερα αγαπητή σε ανθρώπους της τέχνης, του πνεύματος, της διανόησης και της πολιτικής αμφισβήτησης. Εκεί, οι χωρο-κοινωνικές δυναμικές που αναπτύσσονται προκαλούν προβληματισμό αναφορικά με την θεωρία του «εξευγενισμού», καθώς δεν ήταν ποτέ αμιγώς περιοχή κατοικίας εργατικών τάξεων, μα χαρακτηρίζεται από το σχήμα του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού. Στα ανύπαρκτα πλήν αστυνομοκρατούμενα πεζοδρόμια της Χαριλάου Τρικούπη και της Ιπποκράτους, συνωστίζονται σχεδόν όλον τον χρόνο τουρίστες (πρόκειται κυρίως για ψηφιακούς νομάδες που εργάζονται απομακρυσμένα και διαμένουν στις παλαιές μα ανακαινισμένες πολυκατοικίες των Εξαρχείων αξιοποιώντας την βραχυχρόνια μίσθωση, γεγονός που εκτινάσσει τις τιμές των ενοικίων), παρέα με χίπστερς και “εναλλακτικούς” νέους, σιμά των παλαιών και σαστισμένων κατοίκων της περιοχής. Όπου κι εάν στρέψεις το βλέμμα αντικρίζεις αχρείαστες κλούβες ΜΑΤ που άλλο δεν κάνουν παρά να πίνουν καφέ και να χαζεύουν τους περαστικούς, ουρές αναμονής σε συνεργατικά καφεκοπτεία ή μαγαζιά με φαλάφελ, urban τσιπουράδικα, ψαγμένα μαγαζιά με μεταχειρισμένα ρούχα, ζαχαροπλαστεία παριζιάνικης αισθητικής, καταστήματα βιολογικών προϊόντων και, φυσικά, μικρά νέα ξενοδοχεία. Εάν και η διαδικασία του «εξευγενισμού» των Εξαρχείων (όπως και της Κυψέλης και του Κουκακίου) έχει εκκινήσει καιρό τώρα, τα τελευταία δύο χρόνια, παρέα με την δημιουργία του μετρό, η παραπάνω κατάσταση έχει λάβει τα χαρακτηριστικά επέλασης ενώ η έκταση της επιμηκύνεται διαρκώς, φθάνοντας πλέον μέχρι τον Λυκαβηττό στα σύνορα με τους Αμπελόκηπους αλλά  και την Αλεξάνδρας. Το κόστος διαβίωσης σε περιοχές όπως η Νεάπολη Εξαρχείων ή η Καλλιδρομίου είναι ιδιαιτέρως υψηλό και τα ενοίκια απλησίαστα με διαμερίσματα 85 τ.μ. να ενοικιάζονται προς 1.100 ευρώ τον μήνα. Η υπέρμετρη τουριστικοποίηση του κέντρου πόλης που αυξάνει ανεξέλεγκτα τις αγοραίες και μισθωτικές αξίες ακινήτων, καθιστά το δικαίωμα στην στέγη πολυτέλεια, ενισχύει τον βίαιο εκτοπισμό των κατοίκων και, εν τέλει, αλλοιώνει την ανθρωπογεωγραφία και τον χαρακτήρα της περιοχής. Τα ισραηλινά, κινέζικα και άλλα funds και real estate που έχουν αγοράσει ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα διαθέτοντάς τα για βραχυχρόνια μίσθωση τύπου airbnb και ξενοδοχεία, αποτελούν έναν από τους κυριότερους παράγοντες της σημερινής στεγαστικής κρίσης.

There is always an alternative

 Οικίας περιβάλλον, κέντρων, συνοικίας

         που βλέπω κι όπου περπατώ· χρόνια και χρόνια.

       Σε δημιούργησα μες σε χαρά και μες σε λύπες:

     με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα.

      Κι αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο, για μένα.

    Κωνσταντίνος Καβάφης, «Στον ίδιο χώρο»

Τα μόνο σταθερό πράγμα σε έναν εγγενώς ρέοντα κόσμο είναι η μεταβολή. Τόσο ο κόσμος (cosmos) όσο και οι άνθρωποι εντός του είναι οντότητες δυναμικές και έτσι εξ ορισμού σύμφυτες με την αλλαγή και την εξέλιξη. Δεν είναι, λοιπόν, αξιοπερίεργο να παρεισφρέει τούτο το αίσθημα της εξιδανίκευσης του παρελθόντος και της νοσταλγίας, ιδίως, όταν οι ρυθμοί με τους οποίους ζούμε είναι φρενήρεις και το διάστημα της θνητής ζωής μας τόσο μικρό. Από το να αξιώνουμε, όμως, να μείνουν όλα ίδια κι απαράλλαχτα μέχρι την ριζική και βίαιη μεταβολή που καθιστά τον βίο αβίωτο, υπάρχει ένας ενδιάμεσος χώρος λύσεων που σπανίως μπαίνουν σε διαβούλευση και που παραγκωνίζονται συστηματικά στον βωμό του αλόγιστου κέρδους, διότι, ως χρόνια τώρα λέγεται, ο τουρισμός είναι η «βαριά μας βιομηχανία». Τι συμβαίνει όμως όταν τούτη η βαριά βιομηχανία αρχίζει να γίνεται ασήκωτη για μία χώρα τόσο μικρή σαν την Ελλάδα; Τι γίνεται όταν αυτή η βαριά βιομηχανία καθιστά την χώρα αφιλόξενη για τους ίδιους της τους πολίτες; Και εδώ δεν θίξαμε καν το θέμα της αισχροκέρδειας και της άκρατης τουριστικοποίησης στην νησιωτική χώρα, καθώς επικεντρωθήκαμε μονάχα στον αστικό ιστό. Τι θα συνέβαινε, λοιπόν, σε μία χώρα που οι παραγωγικές της δυνάμεις είναι ανύπαρκτες και στηρίζει ολάκερη την οικονομία της στον τριτογενή τομέα παροχής υπηρεσιών, εάν εξαίφνης ένεκα ανωτέρας βίας, απαγορεύονταν οι τουριστικές μετακινήσεις; Είχαμε άλλωστε δείγματα γραφής για το τι συνέβη, λίαν προσφάτως, με την πανδημική κρίση. Η κότα μπορεί και να πάψει να κάνει χρυσά αυγά μα και τα αυγά της αυτά κάποια στιγμή να υποτιμηθούν σε χαλκό. Τουτέστιν, σε περιόδους έξαρσης του χωρικού αποκλεισμού, όπως η στεγαστική κρίση που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, οφείλουμε να αποκτήσουμε, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, οξυμένη κοινωνική συνείδηση δημιουργώντας τόπους και εστίες αντίστασης. Οι δημόσιοι χώροι οφείλουν να ανασυνταχθούν ορίζοντας μια δυναμική νέα χρήση κοινωνικής και πολιτικής αφύπνισης. Οφείλουν να γίνουν τόποι αφετηρίας πολιτικών ζημώσεων και κινητοποιήσεων, συνάντησης και διαλόγου, συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Για να αναχαιτιστεί η καθημερινή πολυμέτωπη κρίση και η τουριστική επέλαση πρέπει να γεννηθούν ρηγματώσεις σε όσα ως τώρα θεωρούσαμε καλά κι ωφέλιμα μονάχα επειδή παράγουν κέρδος. Το αναπτυξιακό μοντέλο πρέπει να αλλάξει: να εξισορροπιστεί ο τουρισμός με επενδύσεις σε κοινωνικές υποδομές και αστική πολυλειτουργικότητα, να ενδυναμωθεί η κοινωνική, αλληλέγγυα και δημιουργική οικονομία, να αντιμετωπιστεί η στεγαστική κρίση. Γιατί ο τόπος πλάθει και πλάθεται και ένας τόπος που πλάθεται μονάχα με γνώμονα το υπερκέρδος, δεν πρόκειται ποτέ να προσφέρει τίποτε παραπάνω παρά την αντανάκλαση ενός κενότατου φανταχτερού υπερκορεσμού.