ο εφιάλτης
Πηγή: https://el.wikipedia.org

1781. Πλησιάζουμε στο τέλος της εποχής του Διαφωτισμού όταν ο Γιόχαν Χάινριχ Φίσλι φιλοτεχνεί τον εν λόγω πίνακα. Ένα χρόνο αργότερα, το έργο εκτίθεται στην Royal Academy του Λονδίνου και έχει τέτοια απήχηση στο κοινό που ο δημιουργός αποφασίζει να ζωγραφίσει τρία ακόμη έργα με το ίδιο θέμα. Η δημοτικότητα του, ίσως οφείλεται και στο γεγονός ότι ο «Εφιάλτης» υπήρξε ένας από τους πρώτους πίνακες που απεικόνισε μια ιδέα παρά ένα γεγονός, μια ιστορία ή κάποιο πρόσωπο. Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί πως το εν λόγω έργο αποτέλεσε έμπνευση για γνωστούς μεταγενέστερους λογοτέχνες όπως η Μαρία Σέλεϊ και ο Έντγκαρ Άλαν Πόε.

Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει στοιχεία Ρομαντικού και Κλασικού. Δύο ρεύματα έντονα διαφορετικά που, όμως, σε πολλές περιπτώσεις διεισδύουν το ένα μέσα στο άλλο. Ο «Εφιάλτης» είναι ίσως μια αλληγορία αυτής της αλληλοδιείσδυσης. Δύο τερατόμορφα πλάσματα εμφανίζονται στον πίνακα, το άλογο και το δαιμόνιο. Όντα που προέρχονται από την εποχή του σκοταδισμού, τον κόσμο των λαϊκών ιστοριών και της δαιμονολογίας. Από την άλλη, η γυναίκα που κείτεται στο κρεβάτι ανήκει στον κόσμο των ζωντανών. Το κατάλευκο φόρεμα και το ολόφωτο σώμα της θυμίζουν αρχαίο μάρμαρο κλασικών αγαλμάτων. Στην ουσία, το στοιχείο που κάνει το έργο τόσο ξεχωριστό είναι η αισθητική σύγκρουση μεταξύ της κλασικής φιγούρας και των δύο εξωπραγματικών όντων.

Πηγή: https://www.mixanitouxronou.gr

Ανήσυχος ύπνος ή έκσταση;

Ο «Εφιάλτης», αν πάρουμε κυριολεκτικά την σημασία του τίτλου, είναι το ανήσυχο όνειρο της γυναικείας φιγούρας που απλώνεται στον νοητό οριζόντιο άξονα της σύνθεσης. Η αψεγάδιαστη μορφή της βασανίζεται από την σκοτεινή παρουσία που στέκει επάνω της. Μοιάζει παραδομένη, σχεδόν νεκρή. Αν κοιτάξουμε όμως λίγο πιο προσεκτικά, τα πράγματα αλλάζουν. Το άνω μέρος του σώματος, μας παραπέμπει πράγματι σε στάση κατατονική. Το υπόλοιπο σώμα, όμως, μαρτυρά μια εντελώς διαφορετική ιστορία. Από την μέση και κάτω υπάρχει μια υποβόσκουσα ενέργεια, μια ένταση. Φαίνεται πως η μέση της γυναίκας είναι έντονα τοξωτή. Παραπέμπει σε στάση οργασμική. Η καμπύλη που δημιουργεί η μέση της, δεν είναι λογική. Αντί το σώμα να βαραίνει υπό την πίεση της μορφής που στέκει επάνω του, φαίνεται να ανυψώνεται. Χαρακτηριστική είναι και η θέση του αριστερού ποδιού της γυναίκας που φαίνεται τεντωμένο σε μια σχεδόν τέλεια ευθεία.

Αντίθετα, το κεφάλι, η πηγή της λογικής σκέψης, είναι γυρισμένο ανάποδα και μοιάζει απόλυτα παθητικό. Μάτια κλειστά, χείλη μισάνοιχτα, που υποδηλώνουν παράδοση. Το κεφάλι που μπορεί να αρνηθεί σε μια πράξη παραβίασης του σώματος καθίσταται ασυνείδητο. Τα χέρια, που μπορούν να αντισταθούν στον παραβάτη πέφτουν άψυχα προς τα πίσω. Αυτός είναι και ο λόγος που ο «εφιάλτης» μας προβληματίζει. Πρόκειται για μια εικόνα που έχει σχεδιαστεί προσεκτικά προκειμένου να ενσωματώσει μια φαντασία βιασμού.

εφιάλτης
Πηγή: https://archiwum.allegro.pl

Το ενδιαφέρον της υπόθεσης είναι πως αυτή η ανάγνωση του έργου μας παραπέμπει σε μια αρκετά διαδεδομένη ιστορία που έχει ταυτιστεί με τον «Εφιάλτη». Σύμφωνα με αυτήν, η γυναίκα του πίνακα αναπαριστά την ερωμένη του Φίσλι, Άννα Λάντχολντ, η οποία λέγεται πως απέρριψε την πρόταση γάμου του καλλιτέχνη και παντρεύτηκε έναν οικογενειακό φίλο. Ο ζωγράφος φαίνεται πως το έφερε βαρέως. Ίσως, λοιπόν, η έντονη σεξουαλικότητα της απεικονιζόμενης να πηγάζει από στην ταύτιση της με το πραγματικό πάθος του Φίσλι.

Δαίμονας ή άνθρωπος;

Σε αντίθεση με την αγαλμάτινη και ολόφωτη μορφή της κοπέλας, τα υπόλοιπα πλάσματα εμφανίζονται στον πίνακα υπό ένα αχνό φως που χρωματίζεται από το κόκκινο φόντο της σύνθεσης. Αυτές οι μορφές μοιάζουν να ξεπροβάλλουν μέσα από το σκοτάδι. To άλογο παρουσιάζεται σαν κάποιο παράξενο πλάσμα. Ένα κατάμαυρο ζώο με μυτερά αυτιά και αφύσικα διογκωμένα μάτια, που αναδύεται μέσα από το φόντο.

Το δεύτερο πλάσμα, που κάθεται στο στήθος της γυναίκας, οι περισσότεροι αναλυτές θεωρούν πως είναι ένα Incubus. Ένα πνεύμα, που σύμφωνα με τον μύθο, επισκέπτεται τις κοπέλες στον ύπνο τους προκειμένου να συνευρεθεί σεξουαλικά μαζί τους. Μια άλλη εκδοχή για την προέλευση του πλάσματος αφορά τον τίτλο του έργου, και συγκεκριμένα το δεύτερο συνθετικό της λέξης nightmare (εφιάλτης). To mare ή mara είναι ένα πλάσμα που λέγεται πως συνήθιζε να επισκέπτεται τους ανθρώπους που κοιμούνταν μόνοι και στεκόταν επάνω στο στέρνο τους προκειμένου να τους προκαλέσει ασφυξία.

εφιάλτης
Πηγή: www.pinterest.com

Όποια και να είναι η πραγματική προέλευση της πιθηκόμορφης φιγούρας, είναι προφανές πως πρόκειται για ένα πλάσμα κακόβουλο και εξωπραγματικό. Όμως υπάρχει και μια άλλη εκδοχή. Αν δεχτούμε πως η ιστορία πίσω από τον πίνακα είναι ακριβής, το δαιμόνιο θα μπορούσε στην πραγματικότητα να αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον ζωγράφο. Ο συνδυασμός της σεξουαλικής απογοήτευσης του Φίσλι και της στροφής του στην ζωγραφική ως υποκατάστατη ολοκλήρωση μπορεί να εξηγήσει την ακραία αυτή εικόνα. Αν δεν μπορεί να την έχει στην πραγματικότητα, θα την κάνει δικιά του στην φαντασία του. Ίσως, λοιπόν, ο «εφιάλτης» μπορεί να ερμηνευτεί και ως έκφραση της βίαιης σεξουαλικής εκδίκησης ενός περιφρονημένου άνδρα.

Αυτοκριτική

Η πιο περίεργη, όμως, πτυχή του έργου, είναι το κατηγορηματικό βλέμμα του incubus. Ενώ τα μάτια της γυναίκας είναι κλειστά και του αλόγου τόσο λευκά που εξαφανίζουν κάθε υποψία όρασης, τα μόνα λειτουργικά μάτια του πίνακα είναι αυτά που κατευθύνονται απευθείας στον θεατή. Ενδεχομένως, κοιτούν τον πρώτο θεατή του έργου, τον ίδιο τον ζωγράφο. Αν δεχτούμε αυτόν τον συλλογισμό, καταλαβαίνουμε πως ο καλλιτέχνης παραδίδεται σε μια φαύλη φαντασίωση και στη συνέχεια, δημιουργεί ένα όν που τον κατηγορεί για αυτό. Μοιάζει μάλλον μαζοχιστικό.

Πηγή: http://www.artspecialday.com

Ίσως όμως στην πραγματικότητα να μην κοιτά τον Φίσλι. Είναι πιθανόν πως ο incubus κοιτά εμάς με βλέμμα κατηγορηματικό. Μας κατηγορεί για ηδονοβλεψία, διότι τον έχουμε διακόψει κατά την διάρκεια της αποτρόπαιας πράξης του. Βλέπουμε κάτι που δεν θα έπρεπε να φανεί. Το βλέμμα του δαίμονα επικαλείται τον λανθάνοντα πουριτανισμό του θεατή, την πεποίθηση πως καμία ευχαρίστηση, ειδικά σεξουαλική δεν πρέπει να μένει ατιμώρητη. Και ίσως τελικά, η μορφή του αλόγου να μην βρίσκεται τυχαία εκεί. Ίσως να αποτελεί μια παρωδία των θεατών του έργου: ένα διεσταλμένο μάτι ηδονοβλεψίας, ένα ορθάνοιχτο στόμα που διψά για το απαγορευμένο.


Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

Παρόμοια άρθρα:

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε FacebookInstagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project

4 COMMENTS

Comments are closed.