Αυτές οι τρεις θεμελιώδεις και μονίμως καίριες λέξεις δεν αφορούν μόνο το πώς οφείλουμε να μεταχειριζόμαστε τον πλησίον μας. Αφορούν, πρωτίστως, το πώς θα έπρεπε να λειτουργεί το νομοθετικό πλαίσιο κάθε χώρας. Το πώς θα έπρεπε να κατανέμονται οι πόροι και να αποδίδεται η κοινωνική δικαιοσύνη. Η ευημερία, η ελευθερία, η ηθική είναι λέξεις που γεννούν ερωτήματα από μόνες τους. Ερωτήματα που για να απαντηθούν θα πρέπει να διερευνηθεί ο όρος «δικαιοσύνη», τόσο ετυμολογικά όσο και ερμηνευτικά.
Αντί εισαγωγής
Στην πραγματικότητα, θα χρησιμοποιήσουμε μια μέθοδο επαγωγική, βαίνοντας από το ειδικό της έννοιας «αδικία» στο γενικό του όρου «δικαιοσύνη». Και πριν προλάβετε να με κατακρίνετε φίλοι εμπειρογνώμονες, προφανώς ο λόγος γίνεται για μια ανάλυση μεταφορική. Μεταφορική και υποκειμενική εστί η επιχειρηματολογία μου και ξεκινάμε ευθύς αμέσως…
Άρξομαι από της αδικίας λέγων
Ερωτώ, λοιπόν: Πώς καταπολεμάται η αδικία; Μα με την μεγιστοποίηση της ευημερίας, τον σεβασμό της ελευθερίας και την προαγωγή της ηθικής. Τα επιχειρήματα αυτά βασίζονται στην κρίση ότι η αδικία είναι ελάττωμα ηθικό, το οποίο θα πρέπει να αποθαρρύνεται από το κράτος. Αλλά ποιος θα κρίνει, ω συμπολίτες, τι εστί ηθικό και τι ανήθικο; Πόσο επικίνδυνο είναι να επιβάλλουμε διά της νομοθεσίας ιδιαίτερες αντιλήψεις για την αρετή; Εξαιτίας των προαναφερθέντων προβληματισμών πολλοί υποστηρίζουν ότι η κυβέρνηση θα έπρεπε να τηρεί αιδήμονα σιγή σε θέματα αρετής και κακίας. Όχι φυσικά να μην κατέχει πολιτικόν λόγον, αλλά να υιοθετήσει μια ωραιότατη στάση ουδετερότητας. Να μην καλλιεργεί, δηλαδή, καλές στάσεις ούτε να αποθαρρύνει τις κακές.
Διχασμοί και τομές
Όταν εξετάζουμε την στάση μας σε θέματα ηθικής διακρίνουμε κατάφωρα έναν παγκόσμιο διχασμό. Εξοργιζόμαστε όταν οι άνθρωποι κερδίζουν πράγματα που δεν αξίζουν. Η απληστία που εκμεταλλεύεται την ανθρώπινη δυστυχία νομίζουμε ότι θα έπρεπε να τιμωρείται, όχι να ανταμείβεται. Ανησυχούμε, όμως, από την άλλη, όταν ιδιαίτερες κρίσεις για την αρετή των ατόμων μετατρέπονται σε νομοθεσία. Το δίλημμα αυτό παραπέμπει σε ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα της πολιτικής φιλοσοφίας με τις ρίζες του να πηγάζουν ήδη από την αρχαία Ελλάδα: Θα πρέπει μια δίκαιη κοινωνία να προάγει την αρετή των πολιτών της; Μήπως απλά η νομοθεσία πρέπει να μένει ουδέτερη απέναντι στις ανταγωνιστικές αντιλήψεις για την ηθική, έτσι ώστε οι πολίτες να είναι ελεύθεροι να επιλέξουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους τον καλύτερο τρόπο ζωής;
Αριστοτέλης έφη τάδε
Ο Αριστοτέλης διδάσκει ότι δικαιοσύνη σημαίνει να δίνει κανείς στους ανθρώπους ό,τι τους αξίζει. Και για να καθορίσουμε ποιος αξίζει τι, θα πρέπει να καθορίσουμε ποιες αρετές είναι άξιες τιμής και τελικά ανταμοιβής. Με λίγα λόγια χρειαζόμαστε σημεία αναφοράς. Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να συλλάβουμε τη δίκαιη πολιτεία χωρίς πρώτα να συλλογιστούμε ποιος είναι ο πιο επιθυμητός τρόπος ζωής. Για αυτόν, η νομοθεσία δεν μπορεί να τηρεί στάση ουδετερότητας σε ζητήματα ευζωίας. Χρειαζόμαστε, δηλαδή, μερικές σταθερές, μερικά δεδομένα για να ξεκινήσουμε από αυτά (αναγκαστικά;). Καλά ως εδώ; Ίσως ναι, ίσως όχι.
Νεότεροι (/η) πολιτικοί (/η)
Αντιθέτως, οι νεότεροι πολιτικοί φιλόσοφοι – από τον Ιμμάνουελ Καντ τον 18ο αιώνα έως τον Τζωλ Ρωλς τον 20ό – υποστηρίζουν ότι οι αρχές της δικαιοσύνης που ορίζουν τα δικαιώματά μας δεν θα πρέπει να στηρίζονται σε καμιά ιδιαίτερη αντίληψη για την αρετή ή τον άριστο τρόπο ζωής. Απεναντίας, μια δίκαιη κοινωνία σέβεται την ελευθερία κάθε προσώπου να επιλέξει την δική του αντίληψη περί ευζωίας. Θα μπορούσε, λοιπόν, να πει κανείς ότι οι παλαιότερες θεωρίες περί δικαιοσύνης ξεκινούν από την αρετή, ενώ οι νεότερες από την ελευθερία. Πάντως, τόσο οι μεν όσο και οι δε διέπονται από εξίσου τρανταχτά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Πού βρίσκεται το μέσον τε και άριστον;
Στις νεότερες θεωρίες – όχι πλέον των φιλοσόφων αλλά των απλών πολιτών – θα δούμε μια πιο περίπλοκη εικόνα. Εμφανώς, τα περισσότερα επιχειρήματα του πληθυσμού αφορούν την προαγωγή της ελεύθερης βούλησης και ως επακόλουθο της ευημερίας, όμως συχνά διακρίνουμε και ένα σύνολο πεποιθήσεων που διέπουν τη σκέψη κάθε ανθρώπου. Καθένας, βλέπετε, έχει το δικό του σύνολο, στερεοτυπικών αντιλήψεων. Σχήματα που υιοθέτησε ή που του επιβλήθηκαν, αλλά με κάποιον τρόπο αφομοίωσε. Θέσεις που άπτονται των αρετών τις οποίες αξίζει να τιμάμε και να ανταμείβουμε, και του τρόπου ζωής που θα πρέπει να προάγει μια καλή κοινωνία.
Αν και είμαστε σαφώς προσηλωμένοι στην ευημερία και την ελευθερία δεν μπορούμε να αποσύρουμε τη διάσταση της δικαιοσύνης που απαιτεί ιδιαίτερες κρίσεις. Η πεποίθηση ότι η δικαιοσύνη έχει να κάνει και με αρετές εκτός από επιλογές είναι βαθιά ριζωμένη. Ο στοχασμός, επομένως, γύρω από τη δικαιοσύνη μας οδηγεί αναπόφευκτα, απ’ ότι φαίνεται, στον στοχασμό γύρω από τον καλύτερο τρόπο ζωής, τόσο από άποψη ευτυχίας και ελευθερίας όσο και από άποψη ηθική!
Κι όσοι μείναμε με την απορία;
Είμαι σίγουρη ότι σας φαντάζουν έννοιες αφηρημένες και συγκεχυμένες όλες αυτές. Δεν είναι έτσι. Αν έπρεπε, κλείνοντας, να κάνω μια σύνοψη της παρούσας φιλοσοφικής αναζήτησης, θα έλεγα ότι πρέπει να κρατήσουμε τα εξής.
Αναζητώντας το τι μπορεί να προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη σε μια χώρα, στόχος δεν είναι να επιδιώξουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό πολιτών, όπως το θέτουν οι ωφελιμιστές. Ούτε φυσικά να συμβεί κάτι παρόμοιο με την ελεύθερη βούληση. Η ελευθερία και η ευημερία δεν θα έπρεπε να είναι ποσοστά υποκειμενικά, ούτε συζητήσιμες μεταβλητές. Είναι απολύτως απαραίτητο να επιζητούμε και να απαιτούμε αν χρειαστεί την μεγιστοποίηση της ευζωίας για όλους ανεξαιρέτως.
Όσον αφορά, όμως, από την άλλη, στην ηθική, οφείλουμε να είμαστε έτοιμοι να κάνουμε ένα βήμα πίσω. Η ηθική είναι μια έννοια ρευστή όπως είναι και η ζωή μας και κάθε τι διαφορετικό είναι σίγουρα ουτοπικό. Διλήμματα ηθικής σε αυτή τη ζωή θα υπάρξουν πολλά και ευτυχώς για εμάς, γιατί αυτά μας ωθούν να στοχαζόμαστε. Και υπό ποια συνθήκη στοχαζόμαστε, κυρίες και κύριοι; Υπό το αέναο βάρος της σύγχυσης. Κρατήστε, λοιπόν, την έσχατη συμβουλή: Όταν νιώθετε το βάρος της σύγχυσης, να προβαίνετε στη φιλοσοφία. Ποτέ, όμως, μόνοι. Χρειάζεστε τον αντίλογο!
Παρόμοια Άρθρα:
- Britney vs Spears: Η τραγική αλήθεια πίσω από το ψεύτικο χαμόγελο
- Ένας ελέφαντας στέκεται ακίνητος: ένα θηρίο καταπιεσμένων συναισθημάτων
- Baudelaire: Το παριζιάνικο όνειρο μέσα απ’ τις αράδες του Spleen de Paris
Aκολουθήστε μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.
