Baudelaire: Το παριζιάνικο όνειρο μέσα απ’ τις αράδες του Spleen de Paris

Ηχογράφηση από την Πελαγία Σαβ:

Διάθεση βαθιά μελαγχολική, πνοή ρομαντική και όραμα προκλητικά διαχρονικό συνθέτουν το μελάνι του καταραμένου των Καταραμένων, Charles Baudelaire. Ο αντισυμβατικός Baudelaire και η ιδιόμορφη καλλιτεχνική φυσιογνωμία του, άλλοτε σαγήνευσαν και άλλοτε προκάλεσαν πόλωση στο φιλαναγνωστικό κοινό του 19ου αιώνα. Αποτέλεσμα της σαγήνης αυτής υπήρξε η ασυνείδητη συσπείρωση καλλιτεχνών-ομοϊδεατών του Baudelaire, ανάμεσα στους οποίους και οι συνεχιστές του, Verlain και Rimbaud.

Ωστόσο, η ιδιοσυγκρασία και η ειδολογική-θεματική καινοτομία του Charles δεν εξέπληξε πάντοτε με τον ίδιο τρόπο. Tα Άνθη του Κακού (Les Fleurs du Mal, 1857-1868), έργο ανεξίτηλης έμπνευσης έως σήμερα, χαρακτήρισε την μετέπειτα μοντέρνα ευρωπαϊκή ποίηση. Η προσέγγιση όμως της ηδονής και της παρακμής, μιας σχέσης ταμπού ακόμη και σήμερα, οδήγησαν στην απαγόρευση των ποιημάτων της συλλογής αυτής και την καταδίκη του δημιουργού της. Πως θα μπορούσε άλλωστε να έχει διαφορετική κατάληξη η απενοχοποίηση ενός ολόκληρου τρόπου σκέψης, μιας ολόκληρης εποχής;

Spleen de Paris ή Η μελαγχολία του Παρισιού

Στο ανθολόγιο αυτό του Baudelaire συγκεντρώνεται μια πολυετής και πειραματική προσπάθεια συγγραφής στον πεζό λόγο. Τα ποιήματα αυτά δημιουργήθηκαν τμηματικά σε μορφή πρόζας και τα περισσότερα δημοσιεύτηκαν στον Τύπο μετά το 1857. Όσο ο Baudelaire ήταν ακόμη εν ζωή, κανένας εκδοτικός οίκος δεν ανέλαβε -ή μάλλον τόλμησε- να τα εκδώσει. Για πρώτη φορά διατίθενται στο αναγνωστικό κοινό σε συγκεντρωτική μορφή το 1869, δύο χρόνια μετά τον χαμό του δημιουργού.

Spleen: η ποιητική απόδοση ενός ολόκληρου τρόπου σκέψης

Μολονότι ίσως ειδολογικά το Μικρά Ποιήματα σε πρόζα (Petits Poèmes en prose) είναι ο επικρατέστερος χαρακτηρισμός της συλλογής αυτής, το εισαγωγικό σημείωμα φαίνεται να διαφωνεί. Στην εισαγωγική αλληλογραφία, που απευθύνεται στον φίλο του ποιητή και κριτικό Arsène Houssaye, χρησιμοποιείται συχνότερα ο τίτλος Σπλην του Παρισιού. Ωστόσο, η συλλογή τιτλοφορείται εξίσου και με τις δύο εκδοχές. Η ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις Ερατώ, που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1985 σε μετάφραση και επιμέλεια του Στ. Βαρβαρούση, υιοθετεί την προσέγγιση του Σπλην. Η προσέγγιση αυτή, μάλιστα, δίκαια επιλέγεται, αφού κατευθύνει τον αναγνώστη στον πυρήνα του έργου: το Παρίσι και τη γλυκιά μελαγχολία.

Τι σημαίνει στην πραγματικότητα, όμως, το ποιητικό Spleen; Κατά κυριολεξία, το spleen αφορά την σπλήνα, ένα όργανο ζωτικής σημασίας για τον έλεγχο και την κυκλοφορία του αίματος. O Baudelaire συσχετίζει το Παρίσι με μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες του οργανισμού· το Παρίσι είναι το αίμα που κυλάει στις φλέβες του, αυτό που είτε θα του δώσει ζωή είτε θα του την στερήσει. Στους ρομαντικούς, κατ’ επέκταση, το spleen ή αλλιώς η μαύρη χολή ήταν συνυφασμένο με την μελαγχολία, την ανία και την αηδία για την ζωή.

Μετουσιώνοντας την βιολογική λειτουργία του σε ποιητική, το spleen του Baudelaire χαρακτηρίζει μια ολόκληρη ιδεολογία. Η φιλοσοφική αυτή θεώρηση ξεπερνά τα όρια της ποιητικής αγωνίας και αγγίζει την υπαρξιακή. Η μελαγχολική διάθεση γίνεται βασίλισσα των δεινών. Ο πόνος, εραστής αυτής, την βοηθάει να καταστήσει τελικά την ασυνείδητη έκφραση σε αποτέλεσμα υψηλής τέχνης. Το Σπλην, συνεπώς, δεν αφορά μονάχα μια διάθεση αλλά έναν αναπάντεχο τρόπο αντίληψης. Πρόκειται για μια ζοφερή θέαση ενός κόσμου που παλεύει να αποδεσμευτεί από το σκοτάδι του Μεσαίωνα, στην περίπτωση του Baudelaire, και τα κατάλοιπα αυτού, στην περίπτωση του σήμερα.

La Ville-Lumière: ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός

Το Spleen de Paris συνιστά ένα έργο πολυδιάστατο, που αγγίζει ταυτόχρονα πολλά ερωτήματα. Ο βασικός, όμως, «προβληματισμός» του αφορά τη διαμόρφωση της ομορφιάς μέσα στην μοντέρνα, βιομηχανοποιημένη έκδοση του άλλοτε παραδοσιακού Παρισιού. Ας μην ξεχνάμε, ότι την περίοδο συγγραφής των ποιημάτων αυτών βρίσκεται σε εφαρμογή ένα από τα σημαντικότερα προγράμματα εκσυγχρονισμού της Γαλλικής πρωτεύουσας. Ο μετασχηματισμός του Παρισιού υπό τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ’ και τον βαρόνο Haussmann, «ξεριζώνει» την εικόνα μιας άλλοτε κοσμικής κωμόπολης. Η Πόλη του Φωτός αναλαμβάνει, πλέον, τα ηνία υιοθετώντας τα προνόμια αλλά και τις δυσχέρειες μιας κοσμοπολίτικης αστικής πρωτεύουσας.

Παρά το γεγονός ότι η αναδιαμόρφωση αυτή έθεσε νέα όρια, δεν κατάφερε να καλύψει με το φως της τις παθογένειες που παρέμεναν σαν ανοιχτές πληγές. Πολύ περισσότερο, θα λέγαμε ότι τις αποκάλυψε. Η φτώχεια, η δυστυχία, οι εφήμερες σχέσεις, η κοινωνική ανισότητα κραύγαζαν εντονότερα από ποτέ. Σκοπός του καλλιτέχνη, η αποκάλυψη των σκοτεινών αυτών πτυχών μιας κοινωνίας θαμπωμένης από το πέρασμα σε έναν αστικό μοντερνισμό.

Η αναγνώριση των αδυναμιών αυτών δεν σημαίνει απόρριψη ή αποτροπή τους. Ο Baudelaire αποδέχεται τον μοντέρνο άνθρωπο με όλες τις αδυναμίες και τις προοπτικές του. Κατά τον τρόπο αυτό δημιουργεί καρικατούρες «ηρώων». Στον Καθρέφτη το να μην αγαπάς τον εαυτό σου θεσμοθετείται από τους άγραφους νόμους της δυσαρέσκειας. Ο Τρελός και η Αφροδίτη, προσωποποιούν την θλίψη η οποία ταυτίζεται με μία τρέλα ανώτερη της ψυχικής διαταραχής. Αυτή, στερημένη από συγκινήσεις και παρά την αδυναμία της, επιτυγχάνει κατά τον Baudelaire ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα: την αντίληψη του Ωραίου. Ακολουθώντας το μοτίβο αυτό, πρόσωπα γνώριμα και άγνωστα γύρω από τον ποιητή ηρωποιούνται. Και αυτό γιατί παρά τα όσα δεν διαθέτουν, διακατέχονται από ένα είδος αντίληψης. Ένα είδος αντίληψης που ξεπερνά την θεώρηση και υλοποιείται στην πράξη.

Όταν το συναίσθημα ερωτοτροπεί με την αλήθεια

Κυρίαρχο ρόλο και δυνάστη όλων των κακών στη μελαγχολία του Παρισιού διαδραματίζει το συναίσθημα και η εκπλήρωσή του. Όπως, όμως, σχεδόν πάντα στον μπωντλαιρικό τρόπο σκέψης, καμία δράση δεν έρχεται χωρίς αντίδραση. Η συγκρουόμενη σχέση της συναισθηματικής πληρότητας με την κενότητα που επιφέρει η αλήθεια του Baudelaire πρωταγωνιστούν. Στο Διπλό δωμάτιο η εκστατική ενατένιση ενός δωματίου τόσο ειδυλλιακού όσο ο έρωτας χάνεται στη μυρωδιά της μούχλας και στον καπνό φτηνών τσιγάρων. Ο χρόνος εξαφανίστηκε· βασιλεύει η αιωνιότης, η αιωνιότης των τέρψεων. Η στιγμιαία αυτή διαπίστωση της ονειροπόλησης, ωστόσο, δεν κρατάει όσο υπόσχεται. Ο ποιητής σύντομα διαπιστώνει πως ο χρόνος βασιλεύει· ότι άρχισε ξανά την ωμή τυραννία του!

Στον Κάλπικο Παρά η φιλευσπλαχνία αγωνίζεται με την ανθρώπινη κακία. Μια πράξη συνεισφοράς στον φτωχό συνάνθρωπο γίνεται αφορμή να αναζητήσει ο ποιητής έναν απώτερο σκοπό σε αυτή την πράξη. Ένα νοθευμένο νόμισμα και δύο πράξεις στην τιμή της μιας: προσωπικό όφελος και κοινωνική συνεισφορά. Από την μία, η ευχαρίστηση της προσφοράς και από την άλλη, η ντροπή της εξαπάτησης. Για τον Baudelaire το τυχαίο αυτό γεγονός ξεδιπλώνει ένα πιο σύνθετο συναίσθημα. Πρόκειται για αφέλεια; Για επιτηδευμένη πράξη; Για τίποτα από τα δύο; Όποια εκδοχή κι αν κυριαρχήσει, η αυτογνωσία και πάλι κερδίζει. Γιατί δεν είμαστε ποτέ αξιοσυγχώρητοι για την κακία μας αλλά είναι κάποιου είδους αρετή να ξέρουμε, τουλάχιστον, ότι είμαστε κακοί.

Το Παρίσι είναι αυτοί

Στον ποιητικό αυτό παραλογισμό που περιφέρεται στους δρόμους και τους ανθρώπους του Παρισιού, ο Baudelaire εντοπίζει και συγκρούεται με τον εαυτό του. Ένας αγώνας συνείδησης του φαίνεσθαι με το είναι, του μοντέρνου Παρισιού με τους ανθρώπους που πάντα το συνιστούσαν, παίρνει σάρκα και οστά. Ο ποιητής γίνεται ένα με το πλήθος και την συνείδησή του. Ζει μέσα από αυτό και ζει εξίσου για αυτό. Το δικό του Σπλην, πηγή των μεγαλύτερων επιτευγμάτων και δεινών του, είναι αφιερωμένο στους ανώνυμους αυτούς ποιητές που γράφουν τη ζωή. Μπορεί ο ίδιος να επιλέγει τις λέξεις αλλά ο λυρισμός και η ποιητικότητα της γραφής προέρχεται από την αναπαράσταση μιας άλλης αλήθειας.

Οι ήρωές του, άλλοτε ζητιάνοι, άλλοτε πόρνες σε υγρά στενά και άλλοτε εργάτες ή πλούσιοι με μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, δεν είναι παρά αναπαράσταση ενός γίγνεσθαι. Ο Baudelaire παρατηρεί μια πόλη που αλλάζει ραγδαία μέσα από τους ανθρώπους της. Μια πόλη που παλεύει να διατηρήσει το παλιό όταν την ενδύει το νέο. Μια πόλη που δημιουργεί μέσα από την φθορά και ξαναγεννιέται μέσα από κάθε πάθος και ελάττωμα. Μια πόλη που δεν έχει όνομα, αλλά χιλιάδες πρόσωπα. Για τον Baudelaire το Παρίσι είναι αυτοί και το spleen είναι ο τρόπος τους να δηλώσουν όχι απλά μια παρουσία αλλά μια ύπαρξη· ένας τρόπος διεκδίκησης της θέσης τους στον κόσμο, ενός αυτονόητου που, όμως, δεν νοείται πάντα.

Παρόμοια άρθρα:

• «Στο Παρίσι με τον Χέμινγουεϊ» της Πόλα Μακλέιν από τις εκδόσεις Ψυχογιός
• Τα τάπερ της Αλίκης, της Έλενας Ακρίτα
• Το βιβλίο της Κατερίνας: Ένα αριστούργημα του Αύγουστου Κορτώ
• Bukowski: Είναι τελικά η αγάπη ένας σκύλος από την Κόλαση;

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Instagram, Facebook και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty-Press // Giving Sight The Project