Ο άνθρωπος που κοιτάζει και η φανταστική κλειδαρότρυπα της τέχνης

«Ανάμεσα στις τόσες φιλολογικές θεωρίες που θα ‘θελα να αναπτύξω στους ανεπρόκοπους μαθητές μου, πέρα από το κανονικό μάθημα, είναι μία, που έρχεται επίμονα στο μυαλό μου τον τελευταίο καιρό: σκοποφιλία ή, αν προτιμάτε, ηδονοπεριγραφή».

Αυτά είναι τα πρώτα λόγια που διαβάζουμε στο δεύτερο κεφάλαιο («Το χλομό και τριανταφυλλένιο κοχύλι») στο τολμηρό και φιλόδοξο βιβλίο Ο άνθρωπος που κοιτάζει (1985) του Ιταλού συγγραφέα Αλμπέρτο Μοράβια. Τα  περισσότερα βιβλία του που περιγράφουν τη μοναξιά, την αλλοτρίωση και την αστική αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου, έχουν προηγηθεί αρκετά από αυτά έγιναν ευρέως γνωστά και μέσα από τις κινηματογραφικές μεταφορές ( «Ο κονφορμίστας», «Η περιφρόνηση» κ.ά).

Ο άνθρωπος που κοιτάζει

Στο βιβλίο Ο άνθρωπος που κοιτάζει ένα ακόμη θέμα το οποίο απασχολεί τον Μοράβια πέρα από την αδυναμία του ανθρώπου να βρει τη χαρά μέσα από τους παραδοσιακούς τρόπους (ευτυχισμένος γάμος, σπουδαία επαγγελματική αποκατάσταση) θίγεται ένα άλλο θέμα, αυτό της σκοποφιλίας (ή ηδονοβλεψία ή οφθαλμολαγνεία). Όπως είδαμε ήδη στην αρχή με το απόσπασμα, ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, ο Ντόντο, είναι ο «άνθρωπος που κοιτάζει». Ο Ντόντο (Εντουάρντο) είναι ένας τριανταπεντάχρονος καθηγητής γαλλικής λογοτεχνίας, ο οποίος ζει σε ένα διαμέρισμα στη Ρώμη, μαζί με τη μυστήρια γυναίκα του Σύλβια και τον πατέρα του, έναν αναγνωρίσιμο καθηγητή φυσικής, ο οποίος βρίσκεται ξαπλωμένος στο κρεβάτι και αναρρώνει μετά από ένα ατύχημα.

Τα διακείμενα της σκοποφιλίας

Η έννοια της σκοποφιλίας (α.ε. σκοπέω, -ω + φιλία) ορίζεται ως εξής: η αισθητική ευχαρίστηση που αντλεί κάποιος βλέποντας κάποιους άλλους ανθρώπους να συνευρίσκονται σεξουαλικά. Μια θεωρία που όπως σχολιάζει και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου αναπτύσσεται και στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο. Όχι όμως το ίδιο στη ζωγραφική και τη γλυπτική, από εκεί λείπει ένα βασικό στοιχείο, αυτό της κίνησης.

Όντας καθηγητής γαλλικής φιλολογίας, ο Ντόντο γυρνάει πίσω στα κείμενα και βλέπει ότι οι συγγραφείς, μέσω των περιγραφών τους, πολλές φορές μας ανοίγουν αυτή τη φανταστική κλειδαρότρυπα, που έχει πολλά επίπεδα.

«Ο συγγραφέας όταν περιγράφει έναν άντρα και μια γυναίκα να ζευγαρώνουν, στην πραγματικότητα κοιτάζει, και κάνει και εμάς να κοιτάζουμε, από μια φανταστική κλειδαρότρυπα. Αυτή η περιγραφή του συγγραφέα συχνά  διπλασιάζεται από την περιγραφή ενός προσώπου που κατέχεται από σκοποφιλία» (σ.34)

Προυστ, Ηρόδοτος και Μαλαρμέ

Η σκοποφιλία διατρέχει όλη τη λογοτεχνική παράδοση. Μερικά από τα παραδείγματα που φέρνει ο Ντόντο είναι από τον Προυστ, όπου «Μονσιέρ ντε Κάρλους παρακολουθείται από τον αφηγητή, ενώ κάνει έρωτα με το ράφτη Ζουπιέν». Στη συνέχεια συνεχίζει με την πιο «εξαίσια» όπως χαρακτηρίζει ηδονοβλεπτική σκηνή η οποία προέρχεται από την αρχαιοελληνική παράδοση, συγκεκριμένα από τον Ηρόδοτο.

Μια σκηνή όπου ο αφηγητής παρακολουθεί:

-μέσω της φανταστικής κλειδαρότρυπας- τη βασίλισσα καθώς γδύνεται ο ευνοούμενος του βασιλιά, Κάνδαυλος, και ο ίδιος ο βασιλιάς. Μια σκηνή διπλά ηδονοβλεπτική, όπως σχολιάζει και ο αφηγητής στο βιβλίο, «καθώς ο βασιλιάς κατασκοπεύει τον ευνοούμενό του, καθώς εκείνος παρακολουθεί τη βασίλισσα». Ένα ακόμη παράδειγμα το οποίο φαίνεται να τον συνεπαίρνει και να το σχολιάζει εκτενώς είναι το σκοποφιλικό  ποίημα του Μαλαρμέ που περιγράφει λεσβιακό σεξ, μιας «νέγρας μαγεμένης από τον δαίμονα» που «πόθησε τους καρπούς μια μικρής να τρυγήσει».

«Τάχα δεν είναι βεβήλωση ν’ απλώνεις το βλέμμα πέρα από τα όρια που καθορίζει η φύση;»

Προφανώς, το να κοιτάς ερωτικά κάποιον, και μάλιστα, εν αγνοία του, είναι απαγορευμένο και υπερβαίνει κάθε όριο που αφορά την ιδιωτικότητα ενός ατόμου. Ο λόγος που στάθηκα περισσότερο στην έννοια αυτή, και όχι τόσο στην περιγραφή του πατέρα-γιου και την οιδιπόδεια σχέση τους, ή στις τολμηρές, σχεδόν πορνογραφικές περιγραφές, ερωτικών σκηνών, είναι να εστιάσω περισσότερο στη φανταστική κλειδαρότρυπα που δημιουργεί η τέχνη και επί της ευκαιρίας να προτείνω, εκτός από το βιβλίο που εξυπακούεται, και μερικές ταινίες που παίζουν με το θέμα αυτό.

Μερικές ταινίες χαρακτηριστικές του «ηδονοβλεπτικού cinema»:

• Peeping Tom (1960), dir. Michael Powell 
• The Conversation (1974), dir. Francis Ford Coppola
• Rear Window (1954), dir. Alfred Hitchcock
• The Truman Show, (1998), dir. Peter Weir

Παρόμοια άρθρα:

• Ταξίδι στο δωμάτιό μου: ένα βιβλίο για τη νοερή τέχνη της περιπλάνησης
• Τζ. Ντ. Σάλιντζερ: «Ο φύλακας στη σίκαλη», ένα ημιτελές Bildungsroman
• Τζαμίλια ή αλλιώς η «ωραιότερη ερωτική ιστορία του κόσμου»

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Instagram, Facebook και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty-Press // Giving Sight The Project