Το Κουκλόσπιτο του Ίψεν αποκαλύπτει τον «φόβο» μιας άλλης γυναίκας

Ηχογράφηση από τη Τζωρτζίνα Γεωργακοπούλου:

Ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα μοτίβα που απασχόλησαν την καλλιτεχνική έκφραση στο  διηνεκές είναι η γυναικεία φύση. Ποιος είναι στην πραγματικότητα ο ρόλος της γυναίκας; Ποιος δεν θα έπρεπε να είναι; Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της γυναικείας υπόστασης; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα, που μεταξύ άλλων καλλιτεχνών, απασχόλησαν και τον Χένρικ Ίψεν. Το Κουκλόσπιτο παίρνει ζωή επί σκηνής στις 21 Δεκεμβρίου του 1879, αμφισβητώντας εκ τότε ότι επιβάλλονταν να θεωρούμε δεδομένο για την γυναίκα.

Το Κουκλόσπιτο (A Doll’s House/Puphejmo) πρόκειται για ένα θεατρικό έργο τριών πράξεων. Παρουσιάζεται πρώτη φορά το 1879, στο Βασιλικό Θέατρο της Κοπεγχάγης, παρότι έχει συντεθεί λίγους μήνες νωρίτερα. Το ανατρεπτικό -για την εποχή του- περιεχόμενο και ο φεμινιστικός χαρακτήρας του, κινούν θύελλα αντιδράσεων. Τόσο ο Τύπος όσο και η κοινή γνώμη στρέφονται κατά του καλλιτεχνήματος του Ίψεν. Ωστόσο, ο ίδιος αρνείται πως η πρόθεση του ήταν να κηλιδώσει την πατριαρχία της εποχής. Τελικά, χρειάστηκε μονάχα ένας αιώνας για να αναγνωριστεί, εν τέλει, η ιστορική αξία του χειρόγραφου του Κουκλόσπιτου από την UNESCO.

Το Κουκλόσπιτο είμαστε εμείς

Γιατί ένα έργο κρίθηκε ικανό να ταράξει την κοινωνική νηνεμία μιας ολόκληρης εποχής; Ο Ίψεν με το έργο του πέτυχε να αποδομήσει την σκέψη μιας σύσσωμης κοινωνίας. Το Κουκλόσπιτο απαρνείται τους βερμπαλισμούς και αγκαλιάζει την λιτότητα του ρεαλιστικού τρόπου έκφρασης. Πρωταγωνίστρια είναι η Νόρα, μία από τις πολλές γυναίκες της Νορβηγικής -και όχι μόνο- κοινωνίας, στην ολοκλήρωση της οποίας εμπόδιο στέκεται η ανδροκρατούμενη γνώμη. Η Νόρα γίνεται μία μαρτυρία, ένα σύμβολο, μια απόδειξη ότι υπήρχαν και υπάρχουν φωνές ενάντια σε οτιδήποτε νόθο έχει εγκολπιστεί η κοινωνία, μια κοινωνία την οποία απαρτίζουμε εμείς.

«Ήμουν η κούκλα-σύζυγός σου εδώ, όπως και στο σπίτι ήμουν το παιδί-κούκλα του μπαμπά.» (Πράξη III)

Σε αυτή την πολυσχιδή κοινωνική πραγματικότητα η γυναίκα του Ίψεν δεν μπορεί να μείνει άπραγη. Αναλαμβάνει στο έπακρο τους ρόλους που η κοινωνία κληροδοτεί στο όνομα της γυναίκας από γενιά σε γενιά. Άλλοτε επαναπαύεται στην συνείδηση του «πρέπει» και άλλοτε συγκρούεται με την ίδια, για να οδηγηθεί εν τέλει σε μία μονόδρομη φθορά. Ψεύτικα χαμόγελα και μυστικά στο όνομα της οικογένειας, της συζυγικής σχέσης και της μητρότητας. Ποιον, όμως, προστάτευε στην πραγματικότητα η Νόρα; Ποιον ξέχασε στην φρενίτιδα των υποχρεώσεων να προστατέψει;

Η ιστορία πίσω από την ιστορία

Το αξιοπερίεργο με την ιστορία του Κουκλόσπιτου συνιστά το ότι η ιδέα του βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Πυρήνας και έμπνευση αποτελεί το πρόσωπο της Λόρα Κέιλερ, συγγραφέως και καλής φίλης του Ίψεν. Στην πραγματικότητα η ιστορία της Νόρας και του Τόρβαλντ ήταν σχεδόν εξολοκλήρου το προσωπικό δράμα των Κέιλερ. Ένα σημαντικό πρόβλημα υγείας του συζύγου αναγκάζει την Λόρα να δανειστεί κρυφά ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Μετά την αντιμετώπιση της νόσου στο εξωτερικό και χρόνια διατήρησης του μυστικού κρυφό από τον σύζυγό της, η αλήθεια κερδίζει. Τότε, ο σύζυγος της Λόρα την χωρίζει κερδίζοντας την επιμέλεια των παιδιών και την κλείνει σε ψυχιατρική κλινική. Ωστόσο, η Λόρα δεν συγχώρησε ποτέ στον Ίψεν που θυσίασε στον βωμό της τέχνης το ένοχό μυστικό της.

 Όταν η κοινωνική προσταγή γίνεται προσωπική θυσία

Αναμφίβολα, με το Κουκλόσπιτο ο Ίψεν χρωματίζει ποιητικά τον θυσιαστικό ρόλο της γυναικείας φιγούρας ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής τάξεως. Από την Νόρα (σύζυγο γνωστού τραπεζίτη,) έως την κυρία Λίντε (άνεργη βιοπαλαίστρια), οι γυναικείοι χαρακτήρες θυσιάζονται για ότι θεωρούν ανώτερο. Παρά το γεγονός ότι η Νόρα έχει οικονομικά προνόμια, η δυναμικότητά της πνίγεται από την κοινωνική υπόδειξη ενός εξουσιαστικού συζύγου. Από την άλλη πλευρά η κυρία Λίντε εγκαταλείπει τον αληθινό έρωτα για την αποκατάσταση όχι τόσο της ίδιας όσο της οικογένειάς της. Η κορυφαία όμως θυσία σε όλο το έργο εντοπίζεται, ίσως, στην τελευταία σκηνή όπου η Νόρα ξυπνώντας από τον κοινωνικό λήθαργο, εγκαταλείπει την οικογένειά της.

Γιατί, όμως, η εγκατάλειψη της οικογενειακής εστίας συμβολοποιείται σε αυτή την περίπτωση; Το ερώτημα αυτό δίχασε όχι μόνο το αναγνωστικό κοινό αλλά και τους λογοτεχνικούς κύκλους ιδιαίτερα. Η Νόρα εγκαταλείπει μία οικογένεια που λάτρευε, που θα πρόσφερε και την ίδια της την ζωή για αυτήν. Τα παιδιά της ήταν το κομμάτι του εαυτού της που αγαπούσε περισσότερο από κάθε άλλο. Η εγκατάλειψη αυτών των στοιχείων που συνιστούσαν την ουσία της αποτελεί την μεγαλύτερη και πιο δραματική αυτοθυσία στο έργο του Ίψεν. Η ανατροπή αυτή, στην τελευταία σκηνή του έργου, χαράζει το σημαντικότερο μανιφέστο της αγάπης· και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το να αφήνεις αυτό που αγαπάς για την δική του εξέλιξη είναι η μεγαλύτερη απόδειξη αγάπης.

Μετουσιώνοντας την ελευθερία

Μία από τις έννοιες που κυριαρχούν και παράλληλα υπολανθάνουν σε όλο το έργο είναι αυτή της ελευθερίας. Τα όρια και η σημασία της είναι τόσο ρευστά όσο και η πραγμάτωση μέσω των χαρακτήρων που την εκφράζουν. Άλλοτε, η ελευθερία λαμβάνει τον ρόλο της κοινωνίας του 1879 όπου εκτυλίσσεται η ιστορία. Άλλοτε, προμηνύει ριζοσπαστικές κοινωνικές αλλαγές από τους θεατές του αύριο. Από την μία πλευρά, στην πρώτη πράξη του έργου η ξεχρέωση ενός δανείου – οικονομική ανεξαρτησία, ταυτίζεται με την ελευθερία. Στη τελευταία όμως πράξη, η πρωταγωνίστρια διεκδικεί το πιο σημαντικό και δυστυχώς, όχι πάντοτε, αυτονόητο είδος ελευθερίας: την προσωπική.

Η Νόρα επιδιώκει ένα πρωτόγνωρο, για την εποχή, είδος ελευθερίας. Η προσωπική ολοκλήρωση, η αναζήτηση της ταυτότητας και η υπαρξιακή διευθέτηση του εγώ, για πρώτη φορά τίθεται κυρίαρχο ζήτημα στο έργο του Ίψεν. Οι κοινωνικοί ρόλοι αποσυντίθενται, όλοι χάνουν το νόημα τους και αποκαλύπτουν προβληματισμούς και ερωτήματα που εγείρονται από την εξέταση των κοινωνικών δομών. Έτσι, η Νόρα αποδεσμεύεται από τις υποχρεώσεις που το όνομά και η φύση της επιβάλλουν. Στόχος της, πλέον, συνιστά η προσωπική εκπλήρωση μέσα από την επίτευξη των προσωπικών φιλοδοξιών και ονείρων της.

Η διδαχή του σήμερα και η σημασία του χθες

Αναμφίβολα, το Κουκλόσπιτο και ο συμβολισμός που κρύβεται πίσω από αυτό το καθιστά ένα έργο διαχρονικής αξίας. Μπορεί να αμφισβητήθηκε στο χθες και να έγινε αντιληπτό στο σήμερα, παρά όμως τις κοινωνικοθεσμικές αλλαγές που επέφεραν τα χρόνια, καμία αλλαγή δεν στάθηκε πλήρως αρκετή. Μπορεί η θέση της γυναίκας να κατοχυρώθηκε σε σημαντικό βαθμό θεσμικά και οι ρόλοι της να εναρμονίστηκαν με την προσωπική της ευημερία, μπορούμε να μιλήσουμε όμως για ολοκληρωτική αποδέσμευση; Αποδέσμευση από έναν ανδροκρατικό τρόπο σκέψης, από μία βιομηχανία της πατριαρχίας που γαλουχεί την κοινωνία πολλές φορές ασυνείδητα;

Η πραγματική αλλαγή θα σημειωνόταν αν δεν υπήρχε καμία Νόρα ανάμεσά μας. Δυστυχώς, όμως, στον 21ο αιώνα υπάρχουν εκατοντάδες φωνές εκεί έξω που εντοπίζουν στην Νόρα τον εαυτό τους· μία Νόρα που φοβούνται να διεκδικήσουν, μία Νόρα που δικαιούνται. Ο Ίψεν το 1879 κραυγάζει πως η Νόρα υπάρχει ανάμεσά μας. Για αυτόν ήταν μία φίλη για εμάς άλλοτε ένα πρόσωπο άγνωστο στο δρόμο, άλλοτε ο εαυτός μας. Ο χρόνος, ο τόπος και τα χαρακτηριστικά που διαφέρουν και χρωματίζουν διαφορετικά την κάθε Νόρα δεν την κάνουν λιγότερο υπαρκτή. Το Κουκλόσπιτο, λοιπόν, στιγματίζει το χθες αλλά πολύ περισσότερο οφείλει να διδάξει το σήμερα· αγκαλιάζει τον «φόβο» μιας άλλης γυναίκας, την ανάγκη αναζήτησης της ιδιαίτερης ταυτότητας του καθενός ανεξαρτήτου φύλου, χρόνου και κοινωνίας.

Το βιβλίο είναι είναι διαθέσιμο από τις εκδόσεις Κάπα σε μετάφραση και διασκευή του Γεώργιου Σκεύα.

Παρόμοια άρθρα:

• Οι Δύστυχες Πουτάνες της Ζωής μου: Το λυρικό όνειρο του Μάρκες
• «Ένας καλλιτέχνης του ρέοντος κόσμου» του Καζούο Ισιγκούρο
• Η Κάθοδος των 9: Μία συνειδητή πορεία προς τον θάνατο
• Η Ιστορία της Θεραπαίνιδας: Μια δυστοπία του χθες στο σήμερα

Ακολουθήστε τη σελίδα μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project