Η εφεύρεση της φωτογραφίας και οι πρώτες αντιδράσεις

Η φωτογραφία τον 21ο αιώνα αποτελεί ένα δεδομένο και προσβάσιμο μέσο καταγραφής για εμάς. Η φωτογραφία χρησιμοποιείται για να καταγράψει προσωπικές στιγμές, ως πηγή πληροφοριών και ενημέρωσης και ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης. Λειτουργεί λοιπόν, αναλόγως με τη χρήση της, ως ανάμνηση, τεκμήριο και τέχνη. Χρειάστηκαν ωστόσο κάποιοι αιώνες, αρκετές μελέτες και συζητήσεις για να φτάσουμε στην ανακάλυψη της προοπτικής και την εφεύρεση της φωτογραφίας. Εν συντομία, θα παραθέσουμε μερικούς «σταθμούς» που εξέλιξαν το τόσο οικείο για μας, μέσο καταγραφής και αναπαράστασης.

Το σύστημα προοπτικής

Περίπου τον 15ο αιώνα δημιουργείται η ανάγκη για τη δημιουργία ενός συστήματος προοπτικής που θα ήταν ικανό να αναπαραστήσει οπτικές πληροφορίες. Η ανάγκη για ένα τέτοιο σύστημα γίνεται πραγματικότητα χάρη στον Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι και την ανακάλυψη της προοπτικής. Στην ουσία πρόκειται για ένα λογικό πρόγραμμα συμβάσεων που στηρίζονταν στην ευκλείδεια γεωμετρία. Μέσα από αυτό το σύστημα δόθηκε η δυνατότητα για τη μετάβαση από τα τρισδιάσταστα αντικείμενα του πραγματικού χώρου στις δύο διαστάσεις επιφάνειας αναπαράστασης. Με την ανακάλυψη της προοπτικής λοιπόν, κατά την περίοδο της Αναγέννησης, το βλέμμα αποκτά ένα υποκείμενο -τον άνθρωπο.

Από τον σκοτεινό θάλαμο στην ανακάλυψη της φωτογραφίας

Η εφεύρεση του σκοτεινού θαλάμου (λατ. camera obscura) ήταν καθοριστικής σημασίας για την ανακάλυψη της φωτογραφίας αργότερα. Αναφορές για τον σκοτεινό θάλαμο έχουμε ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη και του Mozi, τον 11ο αιώνα. Το φαινόμενο της camera obscura περιγράφεται επίσης από τον Άραβα φιλόσοφο Alhazen. Τους επόμενους αιώνες πολλοί πειραματίστηκαν και διεκδίκησαν τη πατρότητά του (Roger Bacon, ο Leonardo da Vinci). Ο σκοτεινός θάλαμος ωστόσο, μπαίνει σε χρήση τον 16ο αιώνα από τον Giovanni Battista della Porta, ο οποίος τον περιγράφει στο βιβλίο του Magia Naturalis το 1558.

Στην ουσία, camera obscura ή σκοτεινός θάλαμος είναι ένα σκοτεινό δωμάτιο, όπου δεν μπορεί να εισέλθει φως, παρά μόνο από ένα μικροσκοπικό άνοιγμα στη μία πλευρά του. Απέναντι από αυτό το άνοιγμα, τοποθετείται συνήθως μια γυαλιστερή επιφάνεια. Το φως από τα αντικείμενα του εξωτερικού περιβάλλοντος διέρχεται μέσα από την οπή και πέφτει πάνω σε μία επιφάνεια στο εσωτερικό της, όπου και τα αναπαράγει. Τα αντικείμενα αποτυπώνονται ανεστραμμένα, αλλά με διατήρηση του χρώματος και της προοπτικής.

Οι πρώτοι πειραματισμοί

Ο Joseph Nicephore Niepce (1765-1833) κατάφερε να αποτυπώσει το είδωλο του σκοτεινού θαλάμου, σε γυάλινη φωτοευαίσθητη επιφάνεια το 1826. Η φωτογραφία απεικόνιζε τη θέα από το κτήμα του Le Gras που βρίσκονταν στο Saint-Loup-de-Varennes της Γαλλίας. Το αποτέλεσμα δεν ήταν το επιθυμητό και αποφασίζει να συνεργαστεί με τον Luis Daguerre, ο οποίος δούλευε παράλληλα την τεχνική αποτύπωση της εικόνας. Οι δυο τους συνεργάζονται και ενημερώνουν ο ένας τον άλλον για την πρόοδο τους. Ο Niepce, ο πρώτος που καταγράφει και διατηρεί εικόνες με τη βοήθεια του φωτός πεθαίνει φτωχός και άσημος.

Ο Daguerre, από την άλλη, θα διεκδικήσει δικαστικά και θα λάβει το δικαίωμα, να αποκαλείται εφευρέτης της διαδικασίας και θα δώσει το όνομά του σε αυτή. Πλέον, η εφεύρεση της φωτογραφίας είναι γεγονός, ανακοινώνεται το 1839 στη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών με το όνομα του εφευρέτη «δαγκεροτυπία».

The pencil of Nature

Νωρίτερα, ο Άγγλος William Henry Fox Talbot καταφέρνει να πάρει αρνητικές φωτογραφίες σε χαρτί και να τις σταθεροποιήσει. Ο ίδιος δεν γνώριζε το έργο του Niepce και του Daguerre. Ουσιαστικά ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τον τρόπο αναπαραγωγής της φωτογραφίας από το ίδιο αρνητικό. Αρχές περίπου του 1844, ο Talbot, θέλοντας να ενθαρρύνει τη μαζική παραγωγή χάρτινων φωτογραφιών, υποστήριξε τον Nicolaas Henneman, έναν πρώην υπάλληλό του, για τη δηµιουργία ενός γραφείου εκτύπωσης φωτογραφιών στο Reading. Το πρώτο έργο που κυκλοφόρησε ήταν το The pencil of Nature, στα ελληνικά Το μολύβι της Φύσης, το πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο. Η Φύση, το Φως είναι που γράφουν, δεν είναι τυχαίο ότι το πρώτο όνομα που αποδόθηκε στη φωτογραφική πρακτική ήταν «ηλιογραφία».

Οι πρώτες αντιδράσεις για την εφεύρεση της φωτογραφίας

Η υποδοχή της φωτογραφίας ήταν αρνητική κυρίως. Οι περισσότεροι κριτικοί και καλλιτέχνες στάθηκαν κυρίως γύρω από το ερώτημα αν η φωτογραφία είναι τέχνη ή όχι. Στην κριτική του για το Σαλόν του 1859, μια διεθνή έκθεση τέχνης που διεξήχθη στο Παρίσι, ο Baudelaire παίρνει κριτική θέση απέναντι στη φωτογραφία. Τον ενοχλεί η ακριβής και πεζή αναπαράσταση της πραγματικότητας, η έλλειψη του φαντασιακού στοιχείου και η μαζικότητα του όλου εγχειρήματος:

«Στους χαλεπούς καιρούς μας γεννήθηκε μια νέα τέχνη, η οποία δεν συνέβαλε λίγο στη δημιουργία μιας ανόητης πίστης γι’ αυτήν και στην καταστροφή εκείνου που μπορούσε να είναι ακόμη θεϊκό στο γαλλικό πνεύμα. Αυτό το ειδωλολατρικό πλήθος απαιτούσε ένα ιδεώδες αντάξιό του και ταιριαστό με τη φύση του, χωρίς αμφιβολία. […] Καθώς η φωτογραφική τέχνη ήταν το καταφύγιο όλων των αποτυχημένων ζωγράφων, των ατάλαντων ή των τεμπέληδων που δεν τελείωσαν τις σπουδές τους, αυτός ο καθολικός ενθουσιασμός είχε μόνο το χαρακτήρα της τύφλωσης και της βλακείας, αλλά επίσης και τη χροιά μιας εκδίκησης. Δεν πιστεύω, ή τουλάχιστον δεν θέλω να πιστέψω, ότι μπόρεσε να πετύχει απόλυτα μια τόσο ανόητη συνωμοσία, στην οποία βρίσκει κανείς, όπως και σ’ όλες τις άλλες, τους πονηρούς και τα κορόιδα· αλλά είμαι πεπεισμένος ότι οι ανάρμοστες πρόοδοι της φωτογραφίας συνέβαλαν πολύ, όπως άλλωστε κάθε πρόοδος καθαρά υλική, στην άμβλυνση του γαλλικού καλλιτεχνικού πνεύματος, ήδη τόσο σπάνιου.»

«Η τέχνη του διαβόλου»

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της υποδοχής της φωτογραφίας συναντάμε και σε μια σοβινιστική φυλλάδα της εποχής, τη Leipzig City Advertiser. Εκεί η φωτογραφία αντιμετωπίζεται ως μια «γαλλική τέχνη του διαβόλου». Παρατίθεται ένα απόσπασμα έτσι όπως το βρήκαμε στην Συνοπτική Ιστορία της Φωτογραφίας του Walter Benjamin:

«Το να προσπαθείς να συλλάβεις φευγαλέες εικόνες, δεν είναι απλά αδύνατο, αλλά όπως έχει δείξει μια ενδελεχής γερμανική έρευνα, η ίδια η επιθυμία για κάτι τέτοιο είναι βλασφημία. Ο άνθρωπος έχει συλληφθεί καθ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού και η εικόνα του Θεού δεν μπορεί να συλληφθεί από καμιά ανθρώπινη μηχανή».

Στον αντίποδα της καταδικαστικής αυτής άποψης βρίσκεται η έκθεση υπέρ της εφεύρεσης που παρουσιάζει ο γιατρός Arago: «Όταν οι εφευρέτες ενός νέου εργαλείου», λέει ο Arago, «το εφαρμόζουν στην παρατήρηση της φύσης, οι ελπίδες που εναποθέτουν πάνω του είναι ασήμαντες σε σύγκριση µε τις επόμενες εφευρέσεις, των οποίων η πηγή θα είναι το εργαλείο». Σχολιάζοντας τα λόγια αυτά ο Benjamin, ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ου αιώνα, στο δοκίμιο για τη φωτογραφία αναφέρει: «με τον λόγο του ο Arago αγγίζει κάθε πλευρά της ανθρώπινης δραστηριότητας, κάνει το θέμα της υπεράσπισης της φωτογραφίας να φαίνεται ασήμαντο…δίνει βήμα μέσα από τον λόγο του στην πραγματική εμβέλεια της εφεύρεσης».

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

• Λήμμα «Σκοτεινός θάλαμος». Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org.
• Benjamin Walter, Δοκίμια για την τέχνη, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα, Κάλβος, 1978
• First Photograph Ever Taken And 20 More Historical First Photos. Ανακτήθηκε από photoblog.com.
• Ελένη Παπαργυρίου. Ζητήματα θεωρίας και ποιητικής: Λογοτεχνία και φωτογραφία. Ανακτήθηκε από [https://eclass.upatras.gr/courses/LIT2023/] στις 3.5.2021.

Παρόμοια άρθρα:

• 10 φωτογραφικά πορτραίτα που σημάδεψαν την ιστορία
• Λέπρα: μνήμες καταραμένων μέσα από φωτογραφίες
• Η ζωή και το έργο του William Eugene Smith
• Σαν σήμερα γεννιέται ο Αλμπέρτο Κόρντα

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Instagram, Facebook και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty-Press // Giving Sight The Project