Υπογραφή: «Στον Μαρά από τον Νταβίντ»

Γαλλία, 13 Ιουλίου 1793. Ένα πραγματικό γεγονός συμβαίνει. Ο Ζαν Πολ Μαρά κείτεται νεκρός στην μπανιέρα του. Δυο στιγμές νωρίτερα, μια νεαρή γυναίκα έχει τρυπήσει το στήθος του με ένα μαχαίρι, γνωρίζοντας τις συνέπειες της πράξης της. Την επόμενη ημέρα ένας φίλος αντικρίζει το φρικιαστικό σκηνικό. Επιφορτίζεται να δημιουργήσει ένα έργο που θα κάνει τον νεκρό ήρωα μάρτυρα της επανάστασης. Ο πίνακας που θα δημιουργηθεί κάτω από αυτές τις συνθήκες θα καταφέρει να συνδυάσει το ιδεώδες και το επίκαιρο, σε ένα κράμα νεοκλασικού «ωραίου» και λιτής πραγματικότητας. Κατά την παρουσίαση του πίνακα, ο Νταβίντ αναφέρει τα εξής:

«Πολίτες, ο λαός ζητούσε ξανά τον φίλο του. Η φωνή του ακούστηκε.
Νταβίντ, πάρε τα πινέλα σου…. εκδικήσου για τον Μαρά..
Ακούσα την φωνή του κόσμου, υπάκουσα.»

Σχέδιο δολοφονίας

Ο Ζαν Πολ Μαρά, πολυταξιδεμένος και μορφωμένος συγγραφέας ποικίλων πολιτικών κειμένων, υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της Γαλλικής Επανάστασης. Ιδρυτής της εφημερίδας «Φίλος του λαού», μέλος της «Λέσχης των Κορδελιέρων» και υποστηρικτής των Ορεινών στη Συμβατική, ήταν ένας από τους δριμείς αντιπάλους των μετριοπαθών Γιρονδίνων. Το βράδυ της 13ης Ιουλίου του 1793 δολοφονείται με στιλέτο από την Σαρλότ Κορντέ μέσα στην μπανιέρα του.

Η νεαρή γυναίκα, γόνος ξεπεσμένης αριστοκρατικής οικογένειας, βλέποντας τα αδέλφια της να ξενιτεύονται και να πλήττονται από την επαναστατική τυραννία του Ροβεσπιέρου και του Μαρά, βάζει ως στόχο να δολοφονήσει τον δεύτερο με κάθε κόστος. Η αποστολή της δεν είναι εύκολη. Ο Μαρά παραμένει τις περισσότερες ώρες της ημέρας μέσα στην μπανιέρα του λόγω μιας θεραπείας που πρέπει να κάνει για να ανακουφίζεται από ένα χρόνιο δερματικό νόσημα. Παρά τις δυσκολίες, η Κορντέ καταφέρνει να γίνει δεκτή στον προσωπικό του χώρο με το πρόσχημα πως είχε πληροφορίες για συνωμότες. Τη στιγμή που ο Μαρά σκύβει για να υπογράψει ένα σημείωμα που του έχει δώσει, βρίσκει την ευκαιρία να καρφώσει το στιλέτο της στο στήθος του. Μετά την δολοφονία, η Σαρλότ Κορντέ δικάζεται με συνοπτικές διαδικασίες και εκτελείται στην γκιλοτίνα στις 17 Ιουλίου.

Η δολοφονία του Μαρά, προκάλεσε μεγάλη αναταραχή εκείνη την εποχή. Μετά τον θάνατο του στήθηκαν δεκάδες προτομές του σε ολόκληρη την χώρα, πλατείες, δρόμοι και νεογέννητα παιδιά πήραν το όνομα του και η σωρός του τοποθετήθηκε στον Πάνθεον. Ωστόσο, ο ενθουσιασμός δεν κράτησε για πολύ και το όνομα του σταμάτησε να δοξάζεται όπως πριν. Στις αρχές του 1795, μάλιστα, τα λείψανα του βγήκαν από το Πάνθεον και θάφτηκαν κάπου στη Μονμάρτη.

«Ο θάνατος του Μαρά», του Ζακ-Λουί Νταβίντ

Προφανώς, ο πίνακας του Νταβίντ δεν είναι ο μόνος που ζωγραφίστηκε με αφορμή αυτό το συμβάν. Τουλάχιστον επτά σχετικά έργα δημιουργήθηκαν μέσα στον 18ο και 19ο αιώνα από διαφορετικούς καλλιτέχνες. Οι περισσότεροι από αυτούς, επιχείρησαν να αποδώσουν το συμβάν ως ιστορική μαρτυρία, αναπαριστώντας τα γεγονότα την στιγμή που συμβαίνουν. Στον πίνακα του, ο Νταβίντ κάνει ακριβώς το αντίθετο. Δεν τον ενδιαφέρει να παραστήσει την σκηνή της δολοφονίας. Το γεγονός έχει ήδη συμβεί, ο φίλος του κείτεται νεκρός. Το έργο μοιάζει περισσότερο με επικήδειο. Στόχος είναι η εξύμνηση του νεκρού, η απόδοση της εξιδανικευμένης εικόνας του που θα θαυμάζουν οι επόμενες γενιές.

Ο Νταβίντ κατορθώνει να δημιουργήσει έναν πίνακα που φαίνεται ηρωικός διατηρώντας παράλληλα τις πραγματικές λεπτομέρειες ενός αστυνομικού δελτίου. Το σώμα του Μαρά παρουσιάζεται αλάβαστρο, παρόλο που στην πραγματικότητα θα έπρεπε να καλύπτονταν από τα σημάδια της δερματικής του ασθένειας. Ο καλλιτέχνης πλάθει το σώμα με το πρότυπο των ελληνικών και ρωμαϊκών αγαλμάτων με αποτέλεσμα η μορφή να αποπνέει μια ευγενική ομορφιά. Παράλληλα, παραλείπει κάθε λεπτομέρεια που δεν θεωρεί σημαντική, κρατώντας λιγοστά πράγματα που εξυπηρετούν στην δημιουργία της εντύπωσης που θέλει να δώσει για τον αποθανόντα. Δύο χαρακτηριστικά πρέπει να φανούν: το όνειδος του εγκλήματος και οι αρετές του δολοφονημένου.

Πρώτη από όλες, η αρετή του πολιτικού άνδρα που υπομένει τον σωματικό του πόνο και προσπαθεί ακόμη και μέσα στην μπανιέρα του, με την πένα στο χέρι, να εκπληρώσει το πολιτικό του καθήκον. Λίγο παραπέρα, το ξύλινο ξεφτισμένο τραπεζάκι που χρησιμοποιεί ως γραφείο μαρτυρά την λιτότητα και την ακεραιότητα του πολιτικού. Επάνω στο γραφείο, σύμβολο της απλοχεριάς του, μια επιταγή που στέλνει σε κάποια γυναίκα που δεν έχει ψωμί για τα παιδιά της. Δίπλα στην επιταγή, αντιτίθεται το σημείωμα που κρατά στο αριστερό του χέρι, η ψευδοϊκεσία της δολοφόνου: «Αρκεί που είμαι πολύ δυστυχισμένη για να δικαιούμαι την καλοσύνη σας». Εδώ η καλοσύνη του θύματος αντιπαραβάλλεται με την προδοσία του θύτη. Ακόμη μια ισχυρή αντίθεση των δυο αυτών στοιχείων είναι τα δύο όπλα που βρίσκονται στο χαμηλότερο μέρος του πίνακα. Η πένα, το όπλο του Μαρά και το στιλέτο, το ματωμένο όπλο της δολοφόνου.

Η έννοια του κενού

Ας σχολιάσουμε, όμως, και το επάνω μέρος. Περισσότερο από το μισό του πίνακα είναι άδειο, ένα αφηρημένο βάθος. Από την χειροπιαστή παρουσία των πραγμάτων περνάμε στην ερημωμένη απουσία, από την ύπαρξη στην ανυπαρξία. Ο Νταβίντ δεν περιγράφει την φρίκη του σκηνικού, ούτε την οδύνη του θανάτου αλλά το πέρασμα από την ζωή στο τίποτα. Εδώ, η φιλοσοφία του Νταβίντ δεν είναι χριστιανική ούτε παγανιστική, είναι αθεϊστική. Για αυτόν ο θάνατος υποδηλώνεται εκεί που τίποτα δεν διαδραματίζεται, εκεί που δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε χρόνος. Αυτό το πέρασμα από την ύπαρξη στην ανυπαρξία γίνεται αισθητό στον θεατή μέσα από την αντίταξη σκιάς και φωτός. Το φως είναι ζωή, το σκοτάδι θάνατος.

Φαίνεται πως ο καλλιτέχνης δεν θέλησε απλά να πλέξει το εγκώμιο στον ομοϊδεάτη και φίλο του, Μαρά, αλλά επιχείρησε μέσω του έργου του να παραθέσει την δική του φιλοσοφία για την ζωή. Μια φιλοσοφία που συμπυκνώνει την εμπειρία και την ηθική της εποχής στην οποία ζει. Ίσως τελικά να είναι αυτό το χαρακτηριστικό που καθιστά τον πίνακα τόσο σπουδαίο. Το γεγονός ότι μας παροτρύνει να κάνουμε και εμείς με την σειρά μας αντίστοιχες φιλοσοφικές σκέψεις σχετικά με τα βαθειά νοήματα της ύπαρξης.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

• E. H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
• Τζούλιο Κάρλο Αργκάν, Η μοντέρνα τέχνη 1770-1970. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2014.

• Ο θάνατος του Μαρά (Ζακ-Λουί Νταβίντ)

Παρόμοια άρθρα:

• Κλιμτ: καλειδοσκοπικός ερωτισμός
• Η γέννηση της Αφρο-δίτης: του Σάντρο Μποτιτσέλι
• Μία ιδιωτική τελετή

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project