Salt of the Earth (1954): Η γυναικεία φωνή διεκδικεί και επιτυγχάνει

Ηχογράφηση από την Κορνηλία Χαλκίδη:

Στην καρδιά του 20ου αιώνα, οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις μετέβαλαν διαρκώς ένα προσκήνιο αρκετά αμφιλεγόμενο από μόνο του. Ένα μέσο συνδικαλιστικής έκφρασης και διεκδίκησης, θεσμοθετημένο στην πλειοψηφία του, ήδη από τις αρχές του αιώνα, υπήρξε η απεργία. Πως, όμως, εκμεταλλεύτηκαν το μέσο αυτό οι γυναίκες μιας μικρής βιομηχανικής περιοχής στο Nέο Μεξικό; Πως κατάφεραν να κερδίσουν περισσότερα από όσα αποφάσισαν να διεκδικήσουν εξαρχής; Το Salt of the Earth (1954), σε σενάριο M. Wilson, παραγωγή P. Jarrico και σκηνοθεσία H.J.Bieberman, καθρεφτίζει ένα διετές χρονικό ανατροπών· μια διαδρομή με γυναίκες που το θάρρος τους έχτισε το σήμερα και κέρδισε το χτες. Ένα φιλμ που από μόνο του διεκδικεί και ζητά τη θέση του ανάμεσα στην έκφραση και την ισότητα.

Δεν ξέρω αν θα μπορούσαμε να επιλέξουμε τι αποτελεί πιο απροσδόκητο και συνάμα αξιοθαύμαστο σχετικά με την ταινία αυτή. Θεματικά, πρόκειται για μία ειλικρινή (όπως δήλωνε το poster κυκλοφορίας της) αλλά συνάμα τολμηρή επιλογή. Σκηνοθετικά και υποκριτικά σίγουρα θα συμφωνούσαμε στον χαρακτηρισμό της ως ιδιάζουσα περίπτωση. Ιδεολογικά, και ως εκπλήρωση της παραγωγής, με τον Bieberman ανάμεσα στους Δέκα του Χόλιγουντ (λίστα απαγορευμένων αριστερών κινηματογραφιστών), το φιλμ διαδηλώνει. Από κάθε άποψη, συνεπώς, το Salt of the Earth αποτελεί μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία της μεγάλης οθόνης. Ωστόσο, μαζί θα γνωρίσουμε πέρα από κάθε άλλο πυλώνα του, την πραγματική του ουσία· τις γυναίκες του.

Για την ιστορία και μόνο

Προτού συναντήσουμε γυναίκες φοβισμένες, εξαγριωμένες και με δυναμικές φωνές, χρειάζεται να περιεργαστούμε τον χώρο και τον χρόνο. Για την ανάγκη αυτή, θα ταξιδέψουμε στον όχι και τόσο μακρινό Οκτώβριο του 1950. Ο καυτός αέρας του Hanover, συγκεκριμένα στη βιομηχανική συνοικία κοντά στα ορυχεία ψευδαργύρου, μύριζε ήδη επανάσταση. Ένα εργατικό ατύχημα στάθηκε αφορμή να συμβεί κάτι, τα νήματα του οποίου κινούνταν καιρό. Στην πλειοψηφία τους, Μεξικανοί εργάτες, με πρωτοστάτη τους τον Juan Chacon, διακόπτουν την λειτουργία των μηχανημάτων και αποφασίζουν προσωρινή απεργία. Τα αιτήματά τους δεν ήταν παρά θεμελιώδη· ασφαλείς εργασιακές συνθήκες και δίκαιο ημερομίσθιο (τουλάχιστον για αρχή).

Που βρίσκεται, όμως, η γυναικεία αίσθηση σε έναν συνδικαλιστικό αγώνα; Αρκεί πρώτα να αναλογιστούμε πως πραγματώνονταν η γυναικεία αίσθηση στην κατά βάση συντηρητική κοινωνία του 1950. Σύζυγος, μητέρα και όποια υποχρέωση συνεπάγεται ο καθένας από τους ρόλους αυτούς, περιόριζαν οποιαδήποτε άλλη δράση. Όταν, όμως, η ανάγκη υγειονομικής περίθαλψης έγινε πιο αδήριτη από ποτέ και η οργή όπλισε την αποφασιστικότητά τους, δεν άργησε να έρθει η στιγμή. Σε ένα από τα συμβούλια της Ένωσης των εργατών (Smelter’s worker’s union) μία γυναικεία φωνή έκανε την αρχή να συζητηθεί το αυτονόητο: η διεκδίκηση ευρύτερων συνθηκών ως δικαίωμα όλων.

Από το συνταγματικό άρθρο Taft-Hartley στην διεκδίκηση ψήφου

Η κίνηση των γυναικών να εκπροσωπήσουν τα δικαιώματά τους στις συναντήσεις της κοινότητας φάνηκε (άνευ εκπλήξεως) τολμηρή στην πατριαρχική σκέψη της εποχής. Πιθανώς και εκούσια απαρατήρητη. Για τις γυναίκες, όμως, δεν ήταν αρκετό. Κάποιους μήνες αργότερα, ωστόσο, η απειλή οριστικής λήξης της απεργίας ήταν πλέον ορατή. Η νομοθετική πράξη Taft-Hartley (1947) απαγόρευε κάποιες ενέργειες των Ενώσεων, ανάμεσα σε αυτές και η απεργία. Επόμενη κίνηση του κεφαλαίου και των αρχών προκειμένου να διαλύσουν το επαναστατημένο πλήθος ήταν η επίκληση του νόμου αυτού. Και πράγματι, η «τρομοκρατία» τους θα ήταν αποτελεσματική και τουλάχιστον ικανοποιητική (λήξη της απεργίας και σωφρονισμό των εξεγερμένων). Αγνόησαν, όμως, στα μεγαλόπνοα σχέδιά τους, τον πιο καθοριστικό παράγοντα: την γυναικεία αποφασιστικότητα και την θέληση.

Έχοντας υπόψιν τους τα νέα δεδομένα και ένα βήμα πριν οι εργάτες και σύζυγοί τους τα παρατήσουν ολοκληρωτικά, οι γυναίκες προτείνουν να αναλάβουν αυτές την απεργία. Η θύελλα αντιδράσεων και ο περιφρονητικός αποκλεισμός τους από τις αποφάσεις της ένωσης οδήγησαν σε μία πιο τολμηρή πρόταση: το δικαίωμα ψήφου εντός της κοινότητας. Ποιος θα περίμενε ότι οι άλλοτε αφοσιωμένες στον μοναδικό ρόλο που η κοινωνία και οι σύντροφοί τους επέβαλαν, θα απαιτούσαν κάτι τέτοιο; Ύστερα από σκέψη και δυσπιστία, λοιπόν, πεπεισμένοι ότι η ψήφος υπέρ της απεργίας των γυναικών θα κρίνονταν ανεπαρκής, η ένωση παραχώρησε προσωρινά το δικαίωμα ψήφου τους. Αποτέλεσμα; Την επόμενη μέρα και μέχρι τη σταδιακή νίκη τους, πλήθος γυναικών απέργησαν, απέκτησαν φωνή και αποδείχτηκαν πολύ σκληρές για να τα βάλει κανείς μαζί τους!

Η περίπτωση της Esperanza Chacon, η ενσάρκωση της ελπίδας

Πρωταγωνίστρια της ταινίας και σύμβολο, ακόμη, και των ιστορικών γεγονότων υπήρξε η Esperanza (πραγματικό όνομα Claudia Chacon). Μία γυναίκα αφοσιωμένη υποταχτικά στον σύζυγο και την ανατροφή των παιδιών της, ιδιαίτερα ανήσυχη και οξυδερκής, έκρυβε την πραγματική ανάγκη της πίσω από το προσωπείο του γάμου. Μόλις οι γυναίκες ξεκίνησαν την επανάστασή τους έναντι των συζύγων που πλέον έβλεπαν σαν εστία πατριαρχίας περισσότερο, η Esperanza παρέμεινε διστακτική. Ο φόβος της απογοήτευσης του συζύγου της, εμπόδιζε την έκφραση οποιασδήποτε ανησυχίας και απόφασης. Βαθιά, όμως, μέσα της γνώριζε πως αυτή δεν ήταν αυτό. Ή τουλάχιστον δεν ήταν μόνο αυτό.

Οι απεργίες ξεκίνησαν χωρίς την κυρία Chacon, που ο ρόλος της για λίγο καιρό παρέμεινε απλά βοηθητικός. Ο σύζυγός της, Juan, της απαγόρευε δια ροπάλου να γίνει ενεργό μέλος οποιασδήποτε τέτοιου είδους ενέργειας. Περισσότερο, ωστόσο, από τον φόβο, ένα πράγμα σκλήραινε την ψυχή της. Η αίσθηση της μη συνεισφοράς σε έναν αγώνα διεκδίκησης πολλών περισσότερων από των καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Οι σκέψεις αυτές στάθηκαν αρκετές ώστε να πάρει τη ζωή στα χέρια της. Αρκετές, ώστε να σηκώσει και η ίδια το βάρος της απεργίας. Ανώφελος σωφρονισμός, διαπληκτισμοί με την εξουσία ακόμη και τραυματισμοί δεν εμπόδισαν την νεαρή μεξικανή να παλέψει για το δίκαιο. Κατά αυτό τον τρόπο, μια άλλοτε άβουλη (όχι από επιλογή) νοικοκυρά μετατράπηκε σε σύμβολο κάθε καταπιεσμένης γυναίκας, συζύγου, μητέρας. Η κινηματογραφική αλλαγή, εξάλλου, του ονόματός της δεν θα μπορούσε να είναι τυχαία.

Η αλλαγή «φυλετικών ρόλων» σκέφτεται έξω από το κουτί

Πολλά από τα σημαντικότερα διδάγματα μεταξύ της κοινότητας αυτής και του κοινού τους αγώνα προήλθε από την αναγκαία αλλαγή «φυλετικών ρόλων». Τι σημαίνει, όμως, αυτό; Αφού, ο γυναικείος πληθυσμός χαρίστηκε ολοκληρωτικά στη μάχη, οι άνδρες έπρεπε να αναλάβουν την ανατροφή των παιδιών εξ ολοκλήρου. Σίγουρα, τότε δεν ήταν σύμφωνοι με αυτό, και οι βάρδιες στο μεσονύχτιο νανούρισμα των μωρών ήταν άνευ συζήτησης. Η προσαρμογή στις απαιτήσεις των νέων ρόλων που απέκτησαν οι σύζυγοι υπήρξε δύσκολη υπόθεση. Αρκετά, μάλιστα, δύσκολη για να συνειδητοποιήσουν πόσο πραγματικά σημαντική απαίτηση υπήρξε η βελτίωση των υγειονομικών συνθηκών των νοικοκυριών τους.

Η εμβάθυνση στις καθημερινές απαιτήσεις της ανατροφής των παιδιών και της εκπλήρωσης των οικογενειακών υποχρεώσεων υπήρξε σημαντική προσφορά. Δεν είναι τυχαία, εξάλλου, η συνειδητοποίηση της σημασίας ύπαρξης συνθηκών που στους περισσότερους από εμάς πλέον φαντάζουν αυτονόητες. Καθαρό νερό, θέρμανση, δομές υγιεινής αποτελούν μέρος μιας καθημερινότητας που μέχρι τότε φάνταζε ξένη. Η εκπληκτική ικανότητα των γυναικών να κάνουν τα πράγματα να φαίνονται φυσικά ακόμη κι όταν δεν είναι, εξέπληξε μια δεσμευμένη στο παρελθόν σκέψη. Έπειτα ακολούθησε η αλλαγή των ρόλων και όλα άλλαξαν. Γιατί; Γιατί άλλαξε το πιο σημαντικό και συγχρόνως δύσκολο πράγμα στον άνθρωπο που μπορεί να αλλάξει· η συνείδηση.

Η φεμινιστική πολιτική σε ένα νουάρ φιλμ

Αναμφίβολα, το Salt of the Earth αποτελεί ταινία-σύμβολο πολλών αγώνων ταυτόχρονα. Από την εργατική κινητοποίηση, την εξίσωση δικαιωμάτων Μεξικανών-Αμερικανών και πολλά άλλα, κατά βάση αποτελεί μία ελεγεία στην φεμινιστική ιδεολογία. Λίγο πριν το ξέσπασμα του δεύτερου κύματος φεμινιστικών αγώνων, το φιλμ αυτό μέσα από τα ιστορικά γεγονότα αποδεικνύει πως όλα είναι πιθανά, τίποτα δεδομένο και πως η γυναικεία φωνή είναι εξίσου δυνατή με οποιαδήποτε άλλη φωνή. Πως, όμως, θίγονται η φεμινιστική πολιτική και δράση, όπως ισχύει μέχρι σήμερα, μέσα από ένα φιλμ του 1954; Η τάξη, η φυλή, η αποικιοκρατία και ο ρόλος των φύλων δίνουν από μόνα τους απάντηση.

Αυτές οι έννοιες υπήρξαν βασικές στην μελέτη και κατανόηση της φεμινιστικής και αντίστροφα αντιφεμινιστικής ιδεολογίας. Είναι ζητήματα που πολιτισμικά και υποσυνείδητα διακρίνουν τους ανθρώπους και οδηγούν σε συνειδητοποίηση και αποδοχή ή ρατσισμό και αποστροφή. Τα ταξικά ζητήματα εδώ, αποκαλύπτονται με τον αγώνα της κοινότητας σαν σύνολο, ανδρών και γυναικών, που προσπαθούν να διεκδικήσουν φωνή. Οι Μεξικανοί την εποχή εκείνη υπέφεραν, ακόμη, από μία ιεραρχία διακρίσεων ενός διχασμένου έθνους. Η φυλετική πραγμάτωση παίρνει θέση απέναντι σε διαφορετικών μορφών διακρίσεων λόγω μεξικανής καταγωγής. Η εγκαθιδρυμένη αποικιοκρατία, αποτελεί εξίσου θέμα προς συζήτηση στην μεξικανική κοινότητα που έχει γαλουχηθεί κατά τον τρόπο αυτό. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τον ρόλο των φύλων, αποτελούν προβληματισμούς και συγχρόνως απαντήσεις στο φεμινιστικό πρότυπο που μάχεται την διάκριση· μια διάκριση ανεξαρτήτου φύλου, γένους και καταγωγής. Μια διάκριση εχθρό.

Κάνοντας την διαφορά

Αξιοσημείωτα στοιχεία του Salt of the Earth υπήρξαν οι συνθήκες και κάποιες κινηματογραφικές επιλογές. Ας ρίξουμε πρώτα μια ματιά στις κινηματογραφικές συνθήκες οι οποίες περιστοίχισαν την ταινία. Ο Ψυχρός πόλεμος είχε ήδη ρίξει το σκοτάδι. Ένα από τα σημαντικότερα όπλα του ανθρώπου που σπιλώθηκε από αυτόν υπήρξε και ο πολιτισμός. Αυτό από μόνο του αρκούσε για να κατηγορηθούν και να αποκλειστούν από τον καλλιτεχνικό χώρο αριστερόφρονες και προοδευτικοί. Έτσι, συστάθηκε μια άτυπη λίστα ονομαζόμενη Hollywood Ten ή Hollywood Blacklist που καταδίκαζε σε αποκλεισμό υποψήφιους ή ύποπτους «αριστερούς». Στην πραγματικότητα, σκοπός της επιχείρησης αυτής υπήρξε ο αποκλεισμός οποιουδήποτε στοιχείου που δεν λειτουργούσε σαν φερέφωνο της εκάστοτε εξουσίας. Ανάμεσα σε αυτούς και ο H.Bieberman, ο οποίος λίγο αργότερα σκηνοθέτησε το ανατρεπτικό Salt of the Earth.

Τέλος, το ιδιαίτερο υφολογικά στοιχείο της ταινίας είναι ότι όλοι οι ηθοποιοί υπήρξαν στην πραγματικότητα τα πρόσωπα των ιστορικών γεγονότων. Με εξαίρεση την πρωταγωνίστρια Esperanza που υποδύθηκε από την Rosaura Revueltas, η πλειοψηφία των άλλων ηθοποιών και ιδιαίτερα οι γυναίκες ήταν οι πραγματικές πρωταγωνίστριες. Η επιλογή της Rosaura Revueltas δεν ήταν τυχαία, καθώς και η ίδια υπήρξε σημαντικό φεμινιστικό σύμβολο. Μάλιστα, στη διάρκεια των γυρισμάτων του Salt of the Earth, οι μεταναστευτικές υπηρεσίες της Αμερικής (INS) την απέλασαν. Οι σκοποί είναι προφανείς, αλλά η δημιουργικότητα και η προσπάθεια των συντελεστών να προβάλλουν τις φωνές τόσων ανθρώπων υπερέβησαν κάθε εμπόδιο.

Γιατί να δω το Salt of the Earth

Κάθε φορά που αποφασίζω να δω μια ταινία ρωτάω τον εαυτό μου «Γιατί;». Γιατί, λοιπόν, να δω το Salt of the Earth; Νομίζω ότι η δύναμη της γυναικείας φωνής όπως προβάλλεται μέσα από ένα νουάρ φιλμ του 1954, αποτελεί ένα ισχυρό λόγο από μόνη της. Είναι δύσκολο να μην νιώσουμε πραγματικά μέσα μας τον ενθουσιασμό και το χαμόγελο αυτής της μικρής ή μεγάλης μερίδας γυναικών που με τον τρόπο τους άλλαξαν το αύριο. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να μην δούμε πίσω από την καθαρή ματιά τους την δύναμη της ανθρώπινης αποφασιστικότητας, την ανάγκη της διεκδίκησης, της προσφοράς και της συλλογικότητας. Αυτό το φιλμ στην ουσία του διδάσκει πολλά περισσότερα από την σημασία ύπαρξης φεμινιστικής συνείδησης σε όλους και όλες μας· διδάσκει πως ακόμη και όταν η ισότητα δεν είναι δεδομένη, όταν το σύνολο διεκδικεί, η έκβαση του αγώνα είναι γένους θηλυκού και λέγεται «νίκη».

Παρόμοια άρθρα:

• Bitter Moon: Ένα κρεσέντο πάθους από τον Πολάνσκι
• Joy: ένα διασκεδαστικό success story
• Serpico: Η ηθική απέναντι στη διαφθορά
• Positively Different Short Film Festival: οι διασταυρώσεις των «άλλων»

Ακολουθήστε μας στις σελίδες μας στο Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project