Διάβασε κανά βιβλίο, σε έχουν φάει οι οθόνες! Όλοι μας έχουμε ακούσει λίγο πολύ αυτήν την συμβουλή, ιδίως όταν υπήρξαμε παιδιά. Πάντα κάποιος, κάπου θα υπήρχε, στο σχολείο, στην οικογένεια ή καμιά φορά και στην παρέα. Αυτός, με όπλο το intellectual προφίλ του, θα μας νουθετούσε να στραφούμε στα βιβλία, τα κείμενα, τη λογοτεχνία. Μάλιστα, και το ίδιο το ελληνικό κράτος για να ενισχύσει τη φιλαναγνωσία μας -γελάω- εισήγαγε ξανά τη λογοτεχνία ως εξεταζόμενο μάθημα στις πανελλήνιες εξετάσεις. Στο κείμενο αυτό θα κάνουμε κάτι παράτολμο. Θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι είναι λογοτεχνία, να απαντήσουμε δηλαδή σε ένα ερώτημα σχεδόν ανάλογο με το «αν υπάρχει Θεός». Έπειτα, θα αποπειραθούμε να καταλάβουμε τα οφέλη της επαφής με εκείνη, αποφεύγοντας τα κάθε λογής βαρετά κλισέ.
Στο σημείο αυτό, δύο διευκρινίσεις. Πρώτον, ο γράφων δεν είμαι φιλόλογος, κι άρα όσα σας πω δεν είναι αποτέλεσμα καμίας επιστημονικής έρευνας περί λογοτεχνίας. Δεύτερον, δεν είναι φιλοδοξία μου να παραστήσω τον φιλόλογο. Το κείμενο αυτό γράφεται από έναν απλό αναγνώστη προς αναγνώστες, με σκοπό απλά να είναι ενδιαφέρον.
Τι είναι λογοτεχνία;
Ξεκινάμε από το πιο δύσκολο ερώτημα. Αν κάνετε μια προσπάθεια να γκουγκλάρετε τι είναι λογοτεχνία, ο πρώτος ορισμός που θα αντικρύσετε είναι περίπου ο εξής: λογοτεχνία είναι οτιδήποτε γράφεται (any written work). Μόνο και μόνο απ’ αυτό καταλαβαίνουμε ότι ψάχνουμε ψύλλους στα άχυρα. Αποτέλεσμα είναι ένας ορισμός τόσο γενικός, που τελικά δεν δίνει κανένα στοιχείο για το τι όντως είναι λογοτεχνία.
Βέβαια, δεν είναι μόνο η Google που δεν μπορεί να απαντήσει ικανοποιητικά. Οι ίδιοι οι τεχνίτες του λόγου, οι συγγραφείς, δυσκολεύονται. Συνήθως, όταν κάποιος θέτει το ερώτημα περί ορισμού της λογοτεχνίας, δύο είναι τα τινά. Από τη μία, απαντούν με μεταφορές, καλύπτοντας ένα μικρό κομμάτι της έννοιας. Π.χ. λογοτεχνία μπορεί να είναι «ανάταση ψυχής», «το θερμόμετρο των κοινωνιών» και τρέχα γύρευε. Από την άλλη, απαντούν στο παρεμφερές εξής διαφορετικό ερώτημα: πώς πρέπει να είναι ένα λογοτεχνικό έργο.
Φυσικά, τίποτα από τα δύο δεν μπορεί να δώσει έναν ικανοποιητικό ορισμό της λογοτεχνίας. Αφενός, οι αλληγορικοί ορισμοί δημιουργούν απλά μια θολή εικόνα, αντικατοπτρίζουν πιο πολύ τη λογοτεχνία ως βίωμα, παρά ως έννοια. Αφετέρου, τα «πρέπει» ενός λογοτεχνικού έργου διαφέρουν από συγγραφέα σε συγγραφέα. Αν θεωρούσαμε ότι λογοτεχνία είναι μόνο η «καλή λογοτεχνία», τότε δεν θα συμφωνούσαμε ποτέ σε έναν κοινό ορισμό. Γιατί οι συγγραφείς γράφουν διαφορετικά και οι αναγνώστες εκτιμούν διαφορετικά.
Ένας φιλόδοξος ορισμός για τη λογοτεχνία
Πάντως, παρακολουθώντας κανείς τον σχετικό διάλογο, σίγουρα μπορεί να σχηματίσει τη ιδία γνώμη. Κι επειδή συνέχεια ακούμε ορισμούς πιο πολύ εμπειρικούς παρά επιστημονικούς, δεν χρειάζεται αυτό το κείμενο να είναι εξαίρεση. Για μένα, λοιπόν, η λογοτεχνία δεν είναι παρά η τέχνη της επικοινωνίας μεταξύ δύο ανθρώπων, του συγγραφέα (πομπού) και του αναγνώστη (δέκτη). Ο μεν δημοσιεύει το έργο του με καλλιτεχνικό σκοπό κι ο δε το διαβάζει. Έτσι, ο συγγραφέας καταφέρνει να μπει στο σπίτι αλλά και στο μυαλό του αναγνώστη, δημιουργώντας μεταξύ τους μια σύνδεση.
Ο ορισμός αυτός δεν φιλοδοξεί να είναι πρωτότυπος, τουλάχιστον αυτήν την στιγμή. Σε μερικά χρόνια, όμως, μπορεί να είναι. Στο μέλλον ίσως είναι λίγο ασυνήθιστα τα δημιουργήματα που θα γίνονται από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο, χωρίς σε κάποιο σημείο της αλυσίδας να παρεμβάλλεται η τεχνητή νοημοσύνη. Είναι περίπου αδιαμφισβήτητο ότι η λογοτεχνία, η ποίηση θα γράφονται, για όσο υπάρχουν, μόνο από ανθρώπους.
Επίσης, θα αξιολογούνται μόνο από ανθρώπους. Σε ένα -σχετικά παλιό- longread του Economist, μαθαίνουμε ότι έχουν γίνει προσπάθειες αξιολόγησης λογοτεχνικών έργων μέσω της τεχνητής νοημοσύνης. Το αποτέλεσμα σχεδόν αυτονόητο. Τα μηχανήματα, λέει, μπορούν μόνο να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε κάποια κρίσιμα στοιχεία του έργου. Μέχρι εκεί. Το προνόμιο να αντιλαμβανόμαστε τις μεταφορές και τους συμβολισμούς ενός λογοτεχνικού κειμένου το έχουμε μόνο οι άνθρωποι. Άρα, αυτομάτως είμαστε και καλύτεροι κριτές της ποιότητάς του.
Περί salesmen στη λογοτεχνία
Επομένως, λογοτεχνία είναι και -κατά πάσα πιθανότητα- θα είναι επικοινωνία μεταξύ δύο ανθρώπων. Ωστόσο, μεταξύ των δύο παρεμβάλλονται πολλές φορές τρίτοι. Είναι αυτοί που αναφέρονται και στον πρόλογο, οι μεσίτες, οι salesmen της λογοτεχνίας, αυτοί που επιδιώκουν οπωσδήποτε να φέρουν τον αναγνώστη και τον συγγραφέα κοντά. Επιχείρημά τους; Η λογοτεχνία είναι χρήσιμη.
Το να διαβάζουμε έχει, σύμφωνα με αυτούς, κάποια οφέλη, κάποιον σκοπό. Βασικός τους ισχυρισμός: μέσω της λογοτεχνίας ζούμε πολλές ζωές, με την έννοια ότι ερχόμαστε σε επαφή με διάφορες ιστορίες διαφόρων χαρακτήρων. Περίπου σα να «ζούμε» τη δική τους ζωή. Γι’ αυτό και η λογοτεχνία συμβάλλει, όπως λένε, στο να καλλιεργήσουμε ενσυναίσθηση. Πράγματι, γνωρίζοντας ποικίλους ήρωες και αντι-ήρωες, διαβάζοντας τις σκέψεις τους και μέσα από την τραγικότητά τους, αποκτάμε την ικανότητα να μπαίνουμε στη θέση τους. Είναι, άλλωστε, άπειρα τα έργα, στα οποία η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη και αφηγητής ο δολοφόνος, ο «κακός».
Έτσι, δημιουργείται σιγά σιγά μια λίστα των κερδών που μας επιφυλάσσει η ανάγνωση Ωστόσο, νομίζω πως μια τέτοια απαρίθμηση των ωφελειών που προσφέρει η λογοτεχνία είναι κάπως αφελής. Από τη μία, η αφήγηση μιας ιστορίας από την οπτική του ήρωα δεν είναι μόνο προνόμιο της λογοτεχνίας, αλλά και άλλων τεχνών, όπως το σινεμά ή το θέατρο. Από την άλλη, δεν επαληθεύεται από πουθενά ότι οι αναγνώστες έχουν περισσότερη ενσυναίσθηση από τους μη αναγνώστες. Ακούγεται γλαφυρό, αλλά ενδεχομένως μια απλή έξοδος με φίλους ή η συνεπής συναναστροφή με πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους να οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα.
Άρα τι μας προσφέρει η λογοτεχνία;
Το ερώτημα εύλογο: μα πώς γίνεται η λογοτεχνία να μη μας προσφέρει τίποτα; Αφού από μικροί μαθαίνουμε πόσο χρήσιμη είναι. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, το να προσεγγίζουμε τη λογοτεχνία με κριτήριο τη χρησιμότητά της είναι απλά λάθος.
Δεν είναι η λογοτεχνία απαραίτητη. Η επικοινωνία είναι. Ως άνθρωποι έχουμε ανάγκη να επικοινωνούμε τις βαθύτερες σκέψεις, τα συναισθήματα και τα προβλήματά μας. Η λογοτεχνία δεν είναι παρά ένα μέσο για την υλοποίηση του σκοπού αυτού, όπως όλες οι τέχνες. Όπως οι ζωγράφοι δημιουργούν έναν κόσμο μέσω των εικαστικών τους, έτσι κι οι συγγραφείς. Απλά τα πινέλα τους είναι οι λέξεις.
Γι’ αυτό, το να κάνουμε συνεχώς κηρύγματα ιδιαίτερα για τη λογοτεχνία καταντάει ενοχλητικό. Καμία άλλη τέχνη δεν απολαμβάνει τόσων συμβουλών. Κανείς δεν μας λέει με τόση συστηματικότητα λ.χ. να βλέπουμε περισσότερες ταινίες. Ακόμα και στο πρόγραμμα σπουδών, μόνο η λογοτεχνία διδάσκεται με συνέπεια. Τα εικαστικά κι η μουσική κατέχουν υποβαθμισμένη θέση, ενώ δεν υπάρχει καν ως σκέψη να ενταχθούν τέχνες όπως η κινηματογράφηση ή το animation στο ωρολόγιο πρόγραμμα.
Συλλήβδην, αυτή η ανελέητη βιβλιο-λογία πιθανόν να έχει κουράσει. Δεν διαβάζουμε επειδή θεωρούμε ότι κάτι θα κερδίσουμε από αυτό. Διαβάζουμε, γιατί μας αρέσει, γιατί μέσα από τις λέξεις ταξιδεύουμε σε έναν καινούργιο κόσμο. Γιατί θέλουμε να επικοινωνήσουμε. Και με τον ίδιο τρόπο, άλλοι, εραστές άλλων τεχνών, απολαμβάνουν μια παρόμοια σύνδεση. Κι ας μη διαβάζουν τόσο πολύ. Ως αναγνώστες, μπορούμε να τους καταλάβουμε. Έχουμε, άλλωστε, ενσυναίσθηση.
Παρόμοια άρθρα:
Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.
