Film Noir: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζεις

Πρόκειται για γαλλική ορολογία και σημαίνει “μαύρο φιλμ” ή “φιλμ της νύχτας”. Είναι αλήθεια πως αυτή η σκοτεινή αίσθηση διέπει (σχεδόν) κάθε ταινία της κατηγορίας, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Είναι άξιο να αναφερθεί ότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Γάλλο κριτικό Νίνο Φρανκ το 1946 για Χολιγουντιανές ταινίες. Κι όμως, ο χαρακτηρισμός Film Noir δεν αναγνωρίστηκε ευρέως και κυρίως από την Αμερική (οπού τι παράδοξο, αποτελεί τη μήτρα του noir!) ως τη δεκαετία του 1960. Ο λόγος βέβαια ήταν ότι η γαλλική σχολή κριτικής δεν είχε παγκοσμίως το κύρος και την αναγνώριση που απέκτησε αργότερα.

Ως κλασσική περίοδος του Film Noir ορίζεται το διάστημα 1940-1950. Με επιρροές από τον γαλλικό εξπρεσιονισμό και τα κοινωνικά δεδομένα της ύστερης περιόδου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε συνδυασμό με την οικονομική ύφεση, αντικατόπτρισε ολόκληρο το ψυχοκοινωνικό φάσμα της εποχής. Η τότε ονομασία των ταινιών του είδους ήταν “μελοδράματα”.

Έπειτα από την κλασσική περίοδο, το Film Noir γνωρίζει σημαντική αναβίωση τη δεκαετία 1960-1970. Τώρα πλέον οι δημιουργοί αυτοπροσδιορίζουν τις ταινίες τους ως Noir. Πρόκειται για μία “νεονουάρ” εποχή με φιλμ που άφησαν εποχή. Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι το πασίγνωστο  Chinatown του Roman Polanski.

Τη δεκαετία 1980-1990 συναντάμε τα “σκοτεινά” φιλμ με ανανεωμένο σκηνικό και ροκ/χιπ-χοπ μουσική επένδυση. Η ταινία Fargo των αδελφών Koen είναι ένα χαρακτηριστικό Film Noir της εποχής. Αργότερα, το 2000 οι αδελφοί Koen “ξαναχτυπούν” με νέες παραγωγές του είδους. Ένα αντιπροσωπευτικό noir δείγμα της περιόδου είναι η σειρά Veronica Mars, οπού δίνει μία πιο νεανική νότα στη μυστηριώδη, μαύρη κατηγορία.

Πρόκειται ίσως για το πιο περίπλοκο, αμφιλεγόμενο και πολυσυζητημένο κομμάτι του Film Noir. Αν αναλογιστούμε πως και οι ίδιοι οι δημιουργοί της κλασσικής περιόδου δεν αναγνώριζαν ότι οι ταινίες τους ανήκουν στο ίδιο είδος, καταλαβαίνουμε το μέγεθος της προβληματικής. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι αρκετοί κριτικοί του κινηματογράφου δεν αναγνωρίζουν το Film Noir ως ξεχωριστό είδος αλλά ως ένα απλό στυλ ταινιών! Σήμερα γνωρίζουμε ότι για να χαρακτηριστεί ένα φιλμ ως noir πρέπει να συνδυάζει πολλά και διαφορετικά στοιχεία:

Καταρχάς, το Film Noir είναι σκοτεινό, όχι μόνο όσον αφορά το σενάριο, αλλά και τον φωτισμό. Μιλάμε για μεγάλες σκιάσεις χωρίς μεγάλες εστίες φωτός, με υπερβολικό focus στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών, ασύμμετρη έκθεση, αντικατοπτρισμούς ειδώλων σε καθρέφτες, ισόποση εστίαση στο μπροστινό και το πίσω μέρος του πλάνου. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, την εκ διαμέτρου αντίθετη σκηνοθετική άποψη του noir με αυτή των κλασσικών ταινιών του Χόλιγουντ. Τώρα, όσον αφορά τα εφέ, συχνά χρησιμοποιείται ομίχλη, καπνός και βροχή μπροστά σε επιβλητικά κτίρια όπου τα παράθυρά τους αντανακλούν το φως από νέον επιγραφές.

Οι γυναίκες είναι οι απόλυτες “femme fatale”, ο ορισμός του θηλυκού αράχνη. Εκδικητικές, παθιασμένες με ψηλά τακούνια και μοιραία φορέματα δεν αργούν φτάσουν από τον έρωτα στο έγκλημα. Στον αντίποδα των film noir συναντάμε και γυναίκες με αγνό, “καθαρό” χαρακτήρα που δεν στερούνται όμως σε ομορφιά και θηλυκότητα. Οι άνδρες του κινηματογραφικού είδους παρουσιάζονται πάντοτε ρωμαλέοι, με κουστούμια, πίνοντας και καπνίζοντας ασταμάτητα. Το στοιχείο του τσιγάρου και της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ, διέπει σχεδόν όλες τις ταινίες noir.

Κλασσικοί τύποι πρωταγωνιστών

Οι Film Noir ταινίες κατακλύζονται από απαισιοδοξία για τη ζωή και τάσεις για εκδίκηση. Το ανθρώπινο είδος παρουσιάζεται ως φύσει και όχι ως θέσει κακό. Το κακό πάλι κυριαρχεί παντού. Εξαιρετικά κυρίαρχη είναι επίσης η αντίληψη του μοιραίου, αυτού που ο άνθρωπος δεν δύναται να ορίσει, υπερβαίνει τη βούληση και τις ενέργειες του. Κι απ’ αυτό το στοιχείο προκύπτουν υπόγεια δείγματα της επιρροής της υπαρξιστικής θεωρίας. Το εγκληματικό στοιχείο και αυτό του μυστηρίου είναι πολύ αντιπροσωπευτικά στοιχεία του Film Noir σύμφωνα με ειδικούς του MOMA. Μην ξεχνάμε και την τεράστια επιρροή του είδους από την αμερικανική λογοτεχνία και συγκεκριμένα το αστυνομικό μυθιστόρημα. Βέβαια, όσον αφορά το τέλος μιας noir ταινίας κυριαρχεί το γνωστό μοτίβο “η αρετή πάντα επιβραβεύεται”, χωρίς βέβαια να μην συναντάμε και εξαιρέσεις με το κακό να θριαμβεύει. Η γενική αίσθηση προέρχεται από τον αντικατοπτρισμό της μεταπολεμικής αστικής (αλλά και προαστιακής, επαρχιακής) κοινωνίας όπου δεσπόζει η αποξένωση και η ανησυχία.

Μπορεί λοιπόν το Film Noir να είναι ένα περίπλοκο και πολυδιάστατο είδος ταινιών, όμως δεν χρειάζεται υπερβολική ανάλυση για τον αν ένα φιλμ ανήκει στην κατηγορία. Η αίσθηση του σκοτεινού, μυστηριώδους, εγκληματικού στοιχείου σε συνδυασμό τεχνικά με τον χαμηλό φωτισμό και τις σκληρές γωνίες αρκούν για να κατανοήσουμε ότι πρόκειται για Film Noir. Αποτελεί μία σημαντική πτυχή της ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, καθώς το είδος δεν γνώρισε άνθιση μόνο στην Αμερική αλλά και σε όλο τον κόσμο (πχ Γαλλία, Ιταλία). Αυτό διαφαίνεται και από την επιρροή που έχει ως σήμερα και σε συγγενείς τέχνες όπως η φωτογραφία.