«Trying to please you for too long
Controlling my feelings for too long
And forcing our darkest souls to unfold
They make me
Make me dream your dreams
They make me
Make me scream your screams»
Muse, «Showbiz»
Όταν η συζήτηση έρχεται στις ανθρώπινες σχέσεις -ως ευστόχως έχει αναφέρει και ο έγκριτος νευρολόγος και ψυχίατρος, Θάνος Ασκητής- δεν υπάρχει άσπρο και μαύρο μήτε κανόνες ή εγχειρίδια οδηγιών. «Πάντα τελειωμένο το ανθρώπινο», έγραφε σε ένα του ποίημα ο λησμονημένος υπερρεαλιστής ποιητής Θεόδωρος Ντόρρος, ήδη το 1931, και εάν δεν είναι τελειωμένο το ανθρώπινο, είναι σίγουρα περίπλοκο και πολυδαίδαλο· συνθήκη διακριτή, που πάντα θα ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τις λοιπές μορφές υπάρξεως εν κόσμω -ακόμα κι από εκείνες που μέλλουν να ‘ρθουν κάποια στιγμή ως απότοκο της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης (μετάνθρωπος). Ή ως ευφυώς το έθεσε ο Pascal σε μια μονάχα φράση: «Όλα τα δεινά του ανθρώπου εκκινούν επειδή δεν μπορεί να κάτσει ήσυχος μέσα σε ένα δωμάτιο». Κινούμαστε, λοιπόν -σαν η κίνηση είναι ζωή και η ακινησία προνόμιο μονάχα των τεθνεώτων- οικεία βουλήσει εν κόσμω -ή έτσι νομίζουμε- βγαίνουμε από το δωμάτιο, χανόμαστε μες στην συνάφεια του κόσμου, ρίχνουμε μια ζαριά στο αταξινόμητο Χάος της Ζωής σε μια προσπάθειά μας να το ταξινομήσουμε, ούτως ώστε να υπάρξουμε εντός του. Συναντάμε άλλους ανθρώπους, γνωριζόμαστε για να γίνουμε πάλι άγνωστοι ή συγκροτούμε δεσμούς μ’ απαντοχή στον χρόνο, περιπλανώμενοι πάντα σε τούτο το ταξίδι ανακάλυψης του Εαυτού μέσα από την ανακάλυψη του Άλλου. Γιατί η σχέση, η κάθε είδους σχέση, αποτελεί τον καλύτερο καθρέφτη του Εαυτού και εάν ετούτος είναι ραγισμένος, τότε το πιθανότερο είναι πως ραγισμένος είναι και ο Εαυτός.
Το Φαινόμενο της Συνεξάρτησης
Όπως ο τύπος της προσκόλλησης που αποκτήσαμε στην παιδική μας ηλικία φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούμε σχέσεις στην ενήλικη ζωή μας, έτσι και το φαινόμενο της Συνεξάρτησης έλκει την καταγωγή του από τα ανεπούλωτα παιδικά μας τραύματα. Παρότι στην πρώιμη χρήση του ο όρος τέθηκε με σκοπό να δηλώσει την παθογένεια που υφίστατο μεταξύ των μελών στο οικείο ή οικογενειακό περιβάλλον όπου υπήρχαν προβληματικές συμπεριφορές (αλκοολισμός, χρήση ναρκωτικών ουσιών, ψυχασθένεια κτλ.), πλέον η χρήση του έχει διευρυνθεί συμπεριλαμβάνοντας κάθε μορφή συνεξάρτησης που συναντάται σε μια δυσλειτουργική οικογένεια ή σχέση. Το φαινόμενο της Συνεξάρτησης, δηλώνει μια ανάγκη για οικειότητα και εγγύτητα, μα με τρόπο στρεβλό. «Άνθρωπος μόνος: Θηρίο ή Θεός», έγραφε ο Αριστοτέλης, εκφράζοντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ενδιάθετη τάση που έχει ο άνθρωπος για επαφή και εγγύτητα. Η εγγύτητα με τους άλλους, όμως, προϋποθέτει να μπορούμε να θέτουμε τα απαραίτητα όρια και να σεβόμαστε -εκτός από τον άλλον, ως ξεχωριστή οντότητα- τον εαυτό και τις προσωπικές μας ανάγκες. Έτσι, παρ’ όλο που και η Αγάπη έχει τις δικές της επιταγές και προσδοκίες, όπως και κάθε σχέση, πρέπει να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε το τι σημαίνει “αγαπώ κάποιον” από το “χρειάζομαι κάποιον”. Ανάγκες που χρειάζονται πλήρωση έχει, βέβαια, κάθε είδους σχέση, μα το σημαντικό έγκειται στο να διαθέτουμε την ικανότητα να αναγνωρίζουμε πότε τα όρια θολώνουν και οι ανάγκες μας γίνονται πλέον οι ανάγκες του Άλλου.
Συνεξάρτηση, λοιπόν, είναι εκείνη η κατάσταση όπου είμαστε εξαρτημένοι από ένα άλλο άτομο -σε βαθμό εθισμού- αλλά και το άτομο αυτό είναι με τη σειρά του εξαρτημένο από εμάς. Έτσι, δημιουργείται ένας δυναμικός κύκλος ανατροφοδότησης, μια συν-εθιστική σχέση, όπου το συνεξαρτημένο άτομο νιώθει ως ο απόλυτος υπεύθυνος για το ευ ζην του άλλου, έχοντας συνάμα ιδιαίτερη δυσκολία να συνειδητοποιήσει τις προσωπικές του ανάγκες. Μέσω της αρωγής και της φροντίδας προς τους άλλους, το άτομο αυτό αποκτά σταδιακά την αίσθηση πως λαμβάνει το ίδιο κάποια αξία, με αποτέλεσμα να αισθάνεται καλά μονάχα όταν φροντίζει και στηρίζει τους άλλους. Στην Αγγλική, η ορολογία που χρησιμοποιείται για αυτά τα άτομα είναι people pleasers.
Τα Κύρια Χαρακτηριστικά των Συνεξαρτημένων:
▪︎ Ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αδυναμία παροχής φροντίδας προς τον Εαυτό. Τα συνεξαρτημένα άτομα ζουν για τους άλλους, γίνονται οι Άλλοι και παραμελούν εντελώς τον εαυτό και τις προσωπικές τους ανάγκες. Υιοθετούν και εφαρμόζουν τις απόψεις και τις αποφάσεις των άλλων, υποτιμώντας τον εαυτό και τις δικές τους απόψεις ως κατώτερες. Έτσι, συνήθως φροντίζουν ή συμβιώνουν με άτομο που έχει κάποιου είδους εξάρτηση (αλκοόλ, ναρκωτικά κ.ά.), ψυχικά προβλήματα, που τους φέρεται απαξιωτικά ή βίαια κ.ά., κάτι που, εν τέλει, πλήττει, έτι περαιτέρω την ήδη πληγωμένη αυτοεκτίμησή τους.
▪︎ Αδυναμία οριοθέτησης. Το συνεξαρτημένο άτομο δεν γνωρίζει τα όριά του, και έτσι αδυνατεί και να τα θέσει στους άλλους, με αποτέλεσμα να μην δύναται να αυτοπροστατευτεί. Ως εκ τούτου, αναλαμβάνει πολύ περισσότερες ευθύνες από αυτές που αντέχει, αγνοώντας συχνά και τα όρια των άλλων.
▪︎ Δυσκολία εγγύτητας. Τα συνεξαρτημένα άτομα δυσκολεύονται να συνειδητοποιήσουν την προσωπική τους πραγματικότητα, δηλαδή το ποια είναι, και ακολούθως δυσκολεύονται να μοιραστούν αυτό που είναι και με τους Άλλους.
▪︎ Ανάγκη ελέγχου. Τα συνεξαρτημένα άτομα επιθυμούν οι άλλοι να λαμβάνουν τις αποφάσεις που αφορούν την δική τους ζωή. Επειδή δεν πιστεύουν πως μπορούν να ζήσουν δίχως το προβληματικό άτομο από το οποίο εξαρτώνται, γίνονται ελεγκτικά και χειριστικά. Έτσι, οι συνεξαρτημένοι είτε προσπαθούν να ελέγξουν τους άλλους, υποδεικνύοντάς τους πως οφείλουν να είναι είτε επιτρέπουν στους άλλους να τους ελέγχουν. Στην ουσία, ελέγχουν τη ζωή παρά τη ζουν, καθώς δεν μπορούν να φανταστούν την ζωή τους χωρίς το άτομο από το οποίο εξαρτώνται.
▪︎ Δυσαρέσκεια. Οι συνεξαρτημένοι χρησιμοποιούν μάταια την δυσαρέσκεια σαν έναν τρόπο να προστατευθούν και να ανακτήσουν την αυτοεκτίμησή τους. Όταν οι άνθρωποι θυματοποιούνται, βιώνουν έντονα αφενός, μία κατακόρυφη πτώση της αυτοεκτίμησής τους και αφετέρου, μια βαθιά ανάγκη να βρουν κάποιον τρόπο να σταματήσουν την θυματοποίηση. Έτσι, το συνεξαρτημένο άτομο δίνεται υπερβολικά στους άλλους. Αλλάζει τον εαυτό του, δίνοντας ολοένα και περισσότερα, θεωρώντας πως έτσι θα σώσει τις σχέσεις του. Την ίδια στιγμή, δημιουργεί σχέσεις με δυσλειτουργικά άτομα, με άτομα που αποδεδειγμένα δεν μπορούν να νιώσουν και να δείξουν αγάπη, ταυτίζοντας την αγάπη με τον πόνο. Συνάμα, ανασφαλές ως είναι, ζηλεύει έντονα και δυσκολεύεται να εκφράσει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του και εναποθέτει την ευθύνη της δικής του διάθεσης στους άλλους. Αυτή η δυσαρέσκεια που δημιουργείται εξουθενώνει τον συνεξαρτημένο, εξαιτίας της διαδικασίας επανάληψης της θυματοποίησης στο μυαλό του, η οποία και φέρνει επώδυνα συναισθήματα (ντροπή, καταπιεσμένο θυμό ή καταθλιπτική ματαίωση). Σε σχέσεις μάλιστα που απαιτούν μεγαλύτερη εγγύτητα το συνεξαρτημένο άτομο δεν μπορεί να χαλαρώσει και τρομάζει. Χρησιμοποιεί το σεξ ως μέσο συναίνεσης ή τιμωρίας, κάνοντάς το, πολλές φορές, για χατίρι των άλλων, ενώ δεν εκφράζει το τι θέλει κατά την σεξουαλική επαφή και συχνά χάνει κάθε επιθυμία για ερωτική συνεύρεση.
▪︎ Τραυματισμένη Πνευματικότητα. Οι συνεξαρτημένοι είτε κάνουν κάποιον άλλον την Ανώτερη Δύναμη της ζωής τους (μέσω του μίσους, του φόβου ή της λατρείας), είτε προσπαθούν να γίνουν οι ίδιοι η Ανώτερη Δύναμη κάποιου άλλου.
▪︎ Εξαρτήσεις, ψυχικές ή σωματικές παθήσεις. Όσο βιώνει τον -συχνά- μη αναγνωρισμένο εσωτερικό πόνο της αποτυχίας της σχέσης με τον εαυτό του, και όσο κατηγορεί τους άλλους γι’ αυτήν την αποτυχία, το συνεξαρτημένο άτομο, στρέφεται σε ένα συγκεκριμένο είδος στενής σχέσης, θεωρώντας ότι ο άλλος μπορεί να απαλύνει τον πόνο του, φροντίζοντας και αγαπώντας το.
▪︎ Απομόνωση. Τέλος, το συνεξαρτημένο άτομο αρχίζει σιγά-σιγά, εξαιτίας του διαρκώς αυξανόμενου αισθήματος της δυσφορίας και του πόνου που αισθάνεται, να αποφεύγει όλο και περισσότερο τις επαφές με τους άλλους. Τα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει, σε συνδυασμό με την χαμηλή αυτοεκτίμησή του, δρουν αποτρεπτικά για την δημιουργία σχέσης και επαφής με άλλους. Έτσι, το συνεξαρτημένο άτομο μπορεί να απομονωθεί πλήρως, αποφεύγοντας όλων των ειδών τις σχέσεις με τους άλλους.
Τα Αίτια που οδηγούν στην Συνεξάρτηση
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι πηγές μιας ενήλικης συμπεριφοράς αναζητούνται πάντα στην πρώιμη παιδική ηλικία. Έτσι, από την στιγμή που κάποιος, ως παιδί, αναγκάζεται να μεγαλώσει μέσα σε ένα δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον, υποχρεούται -δίχως ακόμα να είναι έτοιμος- να αναλάβει την ευθύνη τόσο της δικής του ζωής όσο και του δυσλειτουργικού και ανεπαρκούς γονέως ή φροντιστή του. Η ανάληψη ευθύνης για την ανεπάρκεια του γονέως δημιουργεί όχι μόνον αισθήματα ενοχής μα και ντροπής. Ένα παιδί, λοιπόν, που αναγκάζεται να μεγαλώσει κάτω από τέτοιες συνθήκες, εμφανίζει έντονα αισθήματα -συνειδητά ή μη- προσωπικής απαξίας και ανεπάρκειας, από την στιγμή που δεν αντιμετωπίστηκε με την δέουσα αποδοχή, φροντίδα, αγάπη, αλλά και τον δέοντα σεβασμό, συνθήκη απαραίτητη για την υγιή ανατροφή κάθε παιδιού. Έτσι, αυτό το παιδί είναι αναγκασμένο να μαντεύει τι είναι ή δεν είναι φυσιολογικό, να ωριμάζει πρόωρα, αποκτώντας φόβο για κάθε είδους στενή συναισθηματική σχέση και μεγάλες δυσκολίες στη διαχείρισή τους, όταν κάποια στιγμή προκύψουν στην ζωή του. Ως εκ τούτου, ένας άνθρωπος που, από πολύ μικρή ηλικία, αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον ίδιο του τον εαυτό, εξαιτίας της έλλειψης ασφάλειας, αποδοχής, επιβεβαίωσης και αγάπης, στην ενήλικη ζωή του θα μεταφέρει τον ανασφαλή τύπο προσκόλλησης που είχε και σαν παιδί. Αυτός ακριβως είναι και ο λόγος που, η συνεξάρτηση στις ερωτικές σχέσεις αποτελει μια επανάληψη της συνεξάρτησης που ένας άνδρας ή μια γυναίκα έχει βιώσει στα παιδικά του χρόνια. Ο φόβος μιας ενδεχόμενης εγκατάλειψης -φυσικής ή συναισθηματικής- είναι τόσο μεγάλος, με αποτέλεσμα η ανάγκη ελέγχου και τα αισθήματα ζήλιας να είναι συνήθη χαρακτηριστικά μιας ενήλικης συν-εθιστικής σχέσης.
Συνεξάρτηση & Θεραπεία
Όπως προαναφέρθηκε, όταν ένα παιδί εκτίθεται σε κακοποιητικές συμπεριφορές, σε αδιαφορία και σε ελλιπή φροντίδα, με ότι αυτό συνεπάγεται, τότε, εξαιτίας της μειονεκτικής θέσης στην οποία βρίσκεται, θεωρεί πως το ίδιο ευθύνεται για όλα όσα του συμβαίνουν. Δεν έχει τη δυνατότητα να κρίνει πως η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά τους φροντιστές του. Όσο μεγαλύτερες είναι οι ματαιώσεις που βιώνει το παιδί στη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας τόσο εντονότερα θα είναι τα αισθήματα ντροπής αλλά και χαμηλότερη η αίσθηση αυτοεκτίμησής του. Τα αισθήματα ντροπής και η χαμηλή αυτοεκτίμηση αποτελούν μέρος της αμυντικής δομής, μία τρόπον τινά ασπίδα, που αναγκάζεται να δημιουργήσει ο ψυχισμός για να ανταπεξέλθει όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα στην επείγουσα και στρεσογόνο κατάσταση που καλείται να αντιμετωπίσει.
Αυτή η ασπίδα και οι μηχανισμοί που δημιουργήθηκαν στην πρώιμη παιδική ηλικία, στην ενήλικη ζωή ενεργοποιούνται, κατ’ εξοχήν, στις ερωτικές σχέσεις και ασυνείδητα γεννάται η ελπίδα πως το άτομο με το οποίο είμαστε ερωτευμένοι θα μας δώσει όλα όσα ποτέ δεν εισπράξαμε ως παιδιά. Παράλληλα -πάλι ασυνειδήτως- επιστρέφουμε σε εκείνα τα παλαιά και ανεπούλωτα παιδικά τραύματα, δυστυχώς επαναβιώνοντάς τα, με σκοπό να τα επουλώσουμε και να καταφέρουμε να αλλάξουμε τον απόντα και ανεπαρκή πραγματικό γονέα μας με έναν παρόντα και επαρκή γονέα στο πρόσωπο του Άλλου· στο πρόσωπο του συντρόφου. Αυτός είναι ο λόγος που άτομα, με παιδική ηλικία κατάστικτη από βαθιές πληγές εγκατάλειψης, έλκονται ασυνείδητα, συχνά, από συντρόφους που, με κάποιον τρόπο, μοιάζουν σε κάποια κομβικά, για τους ίδιους, σημεία με τον απόντα γονέα τους.
Εύκολες λύσεις ή θαυματοποιές θεραπείες δεν υπάρχουν. Ο δρόμος προς την επούλωση είναι μακρύς, σταδιακός και επίμονος, ενώ απαιτεί, ως πρώτο και κύριο βήμα, το σπάσιμο του τείχους της άρνησης. Έπειτα, έρχεται η αναγνώριση και η αποδοχή της υφιστάμενης κατάστασης, ούτως ώστε να τεθούν τα πρώτα σταθερά θεμέλια της αλλαγής.
Στα ως άνω βήματα, κομβικό ρόλο -πέρα από την προσωπική προσπάθεια- διαδραματίζει και η επαφή με έναν κατάλληλο θεραπευτή. Μια σοβαρή ψυχαναλυτική διαδικασία, που στοχεύει στο σπάσιμο του παραπάνω φαύλου κύκλου, μέσω της ανακάλυψης και προσέγγισης των απωθημένων συναισθημάτων, των ματαιώσεων και όλων των επώδυνων βιωμάτων που οδηγούν σε αυτό το «καταναγκαστικό» επαναβίωμα του παιδικού τραύματος στην ενήλικη ζωή, θα μπορούσε να είχε λυτρωτικά αποτελέσματα.
Η αρθρογράφος διατηρεί και το προσωπικό της blog: https://medium.com/@
