Πάουλ Κλέε: «To ένα μάτι βλέπει, το άλλο νιώθει»

Πάντοτε πρόφερα λάθος το όνομα του Πάουλ Κλέε. Άλλωστε τι σημασία έχει για εμένα μπροστά στο έργο του; Oι πίνακές του πάντα μου προκαλούν ένα περίεργο συναίσθημα το οποίο δεν μπορώ να προσδιορίσω. Δέος, θαυμασμός, αίσθηση του αγνώστου ή μία απλά τρομακτικά μελετημένη αναλογία χρωμάτων στα κατάλληλα σημεία; Η περιέργειά μου λοιπόν, με έφερε εδώ. Να μελετήσω κάποια πράγματα για τη ζωή και το έργο του και να τα μεταφέρω σε εσάς, μέσω αυτού του άρθρου.

Πάουλ Κλέε: «Δεν ήθελα να κάνω τίποτε άλλο παρά να ζωγραφίζω και να γράφω, ό,τι μου είχαν απαγορεύσει.»

Ο Κλέε γεννήθηκε στο Μύνχενμπουχζεε, κοντά στην πόλη της Βέρνης. Ο πατέρας του, Χανς Κλέε (1849-1940), καταγόταν από την ορεινή επαρχία του Ταν, στην Αλσατία και ήταν μουσικός, ενώ η μητέρα του, Ίντα Φρικ (1855-1921) είχε κι εκείνη σπουδές στο τραγούδι. Από νωρίς, ο Πάουλ Κλέε ήρθε σε επαφή με την μουσική αλλά και τη ζωγραφική. Ξεκίνησε να παίζει βιολί σε ηλικία επτά ετών, έχοντας τέτοιες ικανότητες, ώστε στα έντεκά του χρόνια να αποτελεί μέλος της ορχήστρας της Μουσικής Εταιρείας της Βέρνης. Παράλληλα διέθετε κλίση στη ζωγραφική, αν και οι γονείς του δεν τον ενθάρρυναν προς αυτή τη κατεύθυνση.

Ο ίδιος ωστόσο, πήγε κόντρα στις αντιρρήσεις των γονιών του και επέλεξε να ασχοληθεί τελικά με τη ζωγραφική. Όπως ο ίδιος έγραφε χαρακτηριστικά στα ημερολόγια του «Θα είχα παρατήσει το σχολείο ευχαρίστως ένα χρόνο πριν αποφοιτήσω αλλά έμεινα για χάρη των γονιών μου […] δεν ήθελα να κάνω τίποτε άλλο παρά να ζωγραφίζω και να γράφω, ό,τι δηλαδή μου είχαν απαγορεύσει.» Από αυτό το γεγονός καταλαβαίνουμε ότι ο Πάουλ Κλέε, από νεαρή ηλικία έδειξε ότι δεν πρόκειται για μία συμβιβαστική προσωπικότητα, αλλά για έναν άνθρωπο που θα ακολουθήσει τα θέλω του και θα τα υπηρετήσει μέχρι τέλους.

“Art does not reproduce the visible; it makes visible.”
― Paul Klee

Επινοήσεις (Inventionen): Ένα από τα σημαντικότερα πρώιμα έργα του

Τελικά, εγκαταλείπει την οικογενειακή του εστία για να κυνηγήσει αναπόσπαστος, τα όνειρά του. Τον Οκτώβριο του 1888 μετακόμισε στο Μόναχο με σκοπό να εγγραφεί στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, όμως τελικά δεν έγινε δεκτός. Ωστόσο παρέμεινε στο Μόναχο για τα τρία επόμενα χρόνια, σπουδάζοντας σχέδιο στην ιδιωτική σχολή του Χάινριχ Κνιρ. Τον Οκτώβριο του 1900 έγινε δεκτός στην τάξη του Γερμανού ζωγράφου Φραντς φον Στουκ, στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, παρ’ όλα αυτά, σύντομα εγκατέλειψε το μάθημά του. Τον επόμενο χρόνο επισκέφτηκε για λίγους μήνες την Ιταλία, μαζί με τον συμφοιτητή του στο Μόναχο Χέρμαν Χάλερ. Εκεί μελέτησε το έργο των σπουδαιότερων Ιταλών ζωγράφων και επισκέφτηκε τη Φλωρεντία και τη Νάπολη. Έπειτα, επέστρεψε στη Βέρνη, όπου ξεκίνησε να παρακολουθεί μαθήματα ανατομίας, τα οποία αφορούσαν ειδικά τους καλλιτέχνες και ζωγραφικής.

Το το 1903 άρχισε να επεξεργάζεται μία σειρά χαρακτικών υπό τον γενικό τίτλο Επινοήσεις (Inventionen), που υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα πρώιμα έργα του. Ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1905 και σε αυτή τη σειρά αποτυπώνεται ο πειραματισμός του Κλέε σχετικά με την επεξεργασία του γυαλιού. Ο ίδιος περιέγραψε την τεχνική του στις ημερολογιακές καταγραφές του. Αρχικά κάλυπτε το γυαλί ψεκάζοντάς το με ένα στρώμα τέμπερας λευκού χρώματος ώστε να είναι λείο και στη συνέχεια το χάραζε με μία βελόνα. Μετά τη στερεοποίηση του σχεδίου, κάλυπτε την πίσω πλευρά με μαύρο ή άλλο χρώμα. Οι Επινοήσεις παρουσιάστηκαν δημόσια στην έκθεση της Απόσχισης του Μονάχου, το καλοκαίρι του 1906.

 «Το χρώμα και εγώ είμαστε ένα. Είμαι ζωγράφος.»

Τον Σεπτέμβριο του 1906 παντρεύτηκε την πιανίστα Λίλι Στουμπφ με την οποία εγκαταστάθηκαν αργότερα μαζί στο Μόναχο. Το έργο του κατά τα έτη 1906-1911 δεν έχει να επιδείξει σημαντικές στιγμές, καθώς από ό,τι φαίνεται, ο Πάουλ Κλέε είχε αφοσιωθεί στις οικογενειακές του υποχρεώσεις, καθώς το Νοέμβριο του 1907, γεννήθηκε ο γιος τους Φέλιξ. Η γυναίκα του, μουσικός όπως είπαμε στο επάγγελμα, περνούσε αρκετό χρόνο δίνοντας συναυλίες, άρα ο Κλεέ φαίνεται να είχε αναλάβει σχεδόν εξ’ολοκλήρου, τη φροντίδα του Φέλιξ.

Το 1911, ο Πάουλ Κλεέ, εξέρχεται της καλλιτεχνικής του απομόνωσης, κάνοντας αρκετές και σημαντικές, γνωριμίες με άτομα του χώρου. Αυτοί ήταν: O Αουγκούστ Μάκε και κυρίως ο Βασίλι Καντίνσκι, ο οποίος τον σύστησε σε αρκετούς ζωγράφους της Νέας Καλλιτεχνικής Ένωσης του Μονάχου (Neue Künstlevereinigung Mϋnchen), μεταξύ των οποίων βρίσκονταν ο Φραντς Μαρκ και ο Αλεξέι φον Γιαβλένσκι. Tον Φεβρουάριο του 1912 πραγματοποιήθηκε η δεύτερη έκθεση της ομάδας Γαλάζιος Καβαλάρης (Der Blaute Reiter) υπό τον Καντίνσκι, όπου Κλέε συμμετείχε με 17 έργα του. Τον επόμενο χρόνο, ο Καντίνσκι και ο Μάκε του ανέθεσαν την εκπροσώπηση της Ελβετίας στο πρώτο Φθινοπωρινό Γερμανικό Σαλόνι που οργανώθηκε το 1913 στη γκαλερί Der Sturm του Βερολίνου.

Τον Απρίλιο του 1914, ο Κλέε ταξίδεψε στη Τυνησία, μαζί με τον Αουγκούστ Μάκε και τον Λουί Μουαγιέ. Κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, πειραματίστηκε με τη χρήση των χρωμάτων. Στις 16 Απριλίου ολοκλήρωσε τον πίνακα με τίτλο Μπροστά στις πύλες του Καϊρουάν και την ίδια ημέρα σημείωσε στο ημερολόγιο του «Το χρώμα και εγώ είμαστε ένα. Είμαι ζωγράφος». Πραγματοποίησε αρκετές υδατογραφίες με κύριο χαρακτηριστικό την ποικιλία του χρώματος. Χρησιμοποιούσε πολλαπλά στρώματα χρώματος και για την απόδοση των αντικειμένων επιχειρούσε τη χρήση βασικών μόνο γεωμετρικών σχημάτων, αποσκοπώντας σε μία αφαιρετική γραφή.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η στάση του Πάουλ Κλέε 

Αρχικά ό Α’Παγκόσμιος Πόλεμος, δεν βρίσκει τον Κλέε αντίθετο, καθώς όπως ο ίδιος έγραψε στον Καντίνσκι:  «H εθνική ανάταση θα μας εξασφαλίσει ξανά τα μέσα (το χρήμα και την εύνοια από τους προστάτες των τεχνών), που έχουμε τόσο στερηθεί τα τελευταία χρόνια». Αργότερα όμως αλλάζει γνώμη. Αφορμή γι’ αυτό, ήταν η απώλεια του Μάκε και του Μαρκ στο μέτωπο του πολέμου.

Το 1916, κλήθηκε να υπηρετήσει στο γερμανικό στρατό. Ακολούθησε τη βασική εκπαίδευση στο Λάντσουτ και στη συνέχεια τοποθετήθηκε στο 2ο Εφεδρικό Σύνταγμα Πεζικού στο Μόναχο. Λίγους μήνες αργότερα μετατέθηκε σε μονάδα της αεροπορίας, όπου έβαφε τα γερμανικά αεροπλάνα. Στην πραγματικότητα δεν στάλθηκε ποτέ στο μέτωπο. Ο πόλεμος υπήρξε κυρίαρχο θέμα στα έργα του κατά το έτος 1915, όμως το 1916 φαίνεται να εγκαταλείπει αυτή τη θεματολογία.

“My self… is a dramatic ensemble. Here a prophetic ancestor makes his appearance. Here a brutal hero shouts. Here an alcoholic bon vivant argues with a learned professor. Here a lyric muse, chronically love-struck, raises her eyes to heaven. Here papa steps forward, uttering pedantic protests. Here the indulgent uncle intercedes. Here the aunt babbles gossip. Here the maid giggles lasciviously. And I look upon it all with amazement, the sharpened pen in my hand. A pregnant mother wants to join the fun. ‘Pshtt!’ I cry, ‘You don’t belong here. You are divisible.’ And she fades out.”
― Paul Klee

Η διδασκαλία στο Μπάουχαους

Το 1920, ο διευθυντής της σχολής του Μπαουχάους, Βάλτερ Γκρόπιους, πρότεινε στον Κλέε να διδάξει στη σχολή της Βαϊμάρης. Εκείνος δέχτηκε τον διορισμό του στις αρχές του 1921. Το θεώρησε εξαιρετική ιδέα, καθώς ήταν ταυτισμένος με τις γενικές αρχές και ιδέες του Μπαουχάους. Υπήρξε αρχικά «δάσκαλος των μορφών» στο εργαστήριο της βιβλιοδεσίας, για έναν περίπου χρόνο. Για το χειμερινό εξάμηνο, προετοίμασε μία σειρά διαλέξεων με θέμα την καλλιτεχνική φόρμα, οι οποίες αργότερα εκδόθηκαν και σε μορφή βιβλίου. Αργότερα, ήταν υπό την επίβλεψή του τα εργαστήρια τοιχογραφίας και υαλογραφημάτων. Η διδασκαλία στη σχολή είχε για τον Κλέε πάντα δευτερεύουσα σημασία, προσπαθώντας να μην αποτελεί εμπόδιο στις δημιουργικές του δραστηριότητες. Παρέμεινε στη σχολή για περίπου δέκα χρόνια και την εγκατέλειψε το 1930, έπειτα από πρόταση της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Ντύσελντορφ να διδάξει εκεί.

Ο ναζισμός, οι δυσκολίες και η μεγάλη παραγωγή έργων

Με την άνοδο του ναζισμού, ο Κλέε έχασε την θέση του στην Ακαδημία. Σύμφωνα με το νόμο που απέκλειε από τις δημόσιες υπηρεσίες και θέσεις όσους δεν ανήκαν στην άρεια φυλή. Το 1933, ο Κλέε εγκατέλειψε οριστικά το Ντύσελντορφ μαζί με την οικογένειά του, έχοντας σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Παρ’όλα αυτά, το 1933, αποτέλεσε μία ιδιαιτέρως παραγωγική χρονιά για τον Κλέε. Σε αυτό το διάστημα καταγράφονται συνολικά 482 έργα του. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει μία αυτοπροσωπογραφία του υπό τον τίτλο “Von der Liste gestrichten”.

Τον Δεκέμβριο του 1933, εγκαταστάθηκε στη Βέρνη όπου συνέχισε να ζωγραφίζει με πιο αργούς ρυθμούς. Την ίδια περίοδο ο Κλέε αρρώστησε σοβαρά. Αρχικά διαγνώστηκε ιλαρά αλλά τελικά διαπιστώθηκε πως έπασχε από σκληροδερμία μία σπάνια νόσο που συχνά επιφέρει το θάνατο. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, παρά το τέλμα που είχε παρατηρηθεί την προηγούμενη περίοδο στην καλλιτεχνική του παραγωγή, υπήρξε πολύ παραγωγικός ολοκληρώνοντας 489 έργα το 1938 και 1.254 το 1939, περισσότερα από κάθε άλλη χρονιά. Ένα από τα σημαντικότερα έργα της περιόδου αυτής αποτέλεσε ο πίνακας με τίτλο Η εξέγερση του υδραγωγείου, που έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό έργο και συμβολή του Πάουλ Κλέε στον αγώνα κατά του φασισμού. O Κλέε φιλοτέχνησε τον πίνακα αυτό το 1937, την ίδια χρονιά που διοργανώθηκε η έκθεση Παρακμιακής Τέχνης από το ναζιστικό καθεστώς, η οποία περιλάμβανε 17 έργα του.

Τα τελευταία χρόνια και μία σύντομη κριτική

Το 1939, έχοντας συμπληρώσει πέντε χρόνια συνεχούς διαμονής στην Ελβετία, Ο Πάουλ Κλέε, υπέβαλε αίτηση για να αποκτήσει ελβετική υπηκοότητα, η οποία έγινε τελικά δεκτή λίγο μετά το θάνατό του. Υπέβαλε επίσης αίτηση για να γίνει δημότης της Βέρνης, ωστόσο η επιθυμία του αυτή έμεινε ανεκπλήρωτη εξαιτίας του θανάτου του, στις 29 Ιουνίου του 1940, στο Τιτσίνο της Ιταλίας όπου βρισκόταν για θεραπεία. Η τέφρα του μεταφέρθηκε στη Βέρνη το 1946 και ο γιος του Φέλιξ ζήτησε να χαραχθούν στον τάφο του τα λόγια του: «Δεν περιορίζομαι στο εδώ και τώρα, ανήκω τόσο στους νεκρούς όσο και στους αγέννητους. Πιο κοντά στην καρδιά της δημιουργίας από τους περισσότερους, όχι όμως και αρκετά κοντά ακόμη.»

Το έργο του Πάουλ Κλέε, πέρα από το αισθητικό κομμάτι και το εξαιρετικά ανεπτυγμένο καλλιτεχνικό του ένστικτο, έχει μία μεγάλη δόση ειρωνίας και κριτικής. Αυτά τα δύο στοιχεία, είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της δημιουργίας του, το οποίο δεν διέφυγε ποτέ από τους πίνακες του. Τον συντρόφευσε καθ’όλη τη διάρκεια της πορείας του. Αυτή η ειρωνία κατα την άποψή μου κρίνεται απαραίτητη, καθώς ο Κλέε, έδρασε σε δύσκολους καιρούς όπου έπρεπε να εγείρει τις συνειδήσεις του κόσμου. Άλλωστε όπως είχε πει και ο ίδιος: «Όσο πιο τρομακτικός γίνεται ο κόσμος, τόσο η τέχνη γίνεται πιο αφηρημένη. Ενώ ένας ειρηνικός κόσμος παράγει ρεαλιστική τέχνη». Το έργο του ενέπνευσε σατιρικά σχέδια, καρικατούρες και πίνακες με τίτλους άλλοτε σοβαρούς και άλλοτε αστείους.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

• Paul Klee. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org.
• Paul Klee- Quotes . Ανακτήθηκε από goodreads.com.
• Paul Klee- Αποφθέγματα. Ανακτήθηκε από gnomikologikon.gr .
• Paul Klee: 50 Famous Paintings Analysis and Biography. Ανακτήθηκε από paulklee.net.

Παρόμοια άρθρα:

• Κατσουσίκα Χοκουσάι: Η φιλοσοφία της τέχνης
• Η σχεδία της Μέδουσας… ήταν ένα μικρό καράβι
• Ο εφιάλτης: Μια «φαντασίωση» βιασμού

Ακολουθήστε τη σελίδα μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση

Giving Sight by Beasty Press // Giving Sight The Project