“Ανθρωπολογικοί κήποι” (στα αγγλικά “Human zoos”) ή αλλιώς “εθνολογικές εκθέσεις” ήταν μέρη όπου το κοινό μπορούσε να δει κλεισμένους σε κλουβιά, όχι ζώα, όπως συνηθίζεται σήμερα, αλλά ανθρώπους. Οι κήποι τα χρόνια εκείνα ήταν γνωστοί με την ονομασία τα “χωριά των Νέγρων”, με το απεχθές και απάνθρωπο φαινόμενο να εξελίσσεται καθ όλη τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα μέχρι το 1958, με τη τελευταία έκθεση να λαμβάνει χώρα στο Βέλγιο, λίγα χρόνια μόλις μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Στα κλουβιά συνήθως υπήρχαν άνθρωποι από την Αφρική, την Ασία και τη νότια Αμερική, ενώ στους κήπους “φιλοξενούνταν” επίσης και Σιαμαίοι, νάνοι, και άλλοι “ιδιαίτεροι” άνθρωποι που είχαν εκτιμηθεί ως ενδιαφέροντα εκθέματα για τα «freak shows» που διοργάνωναν οι δουλέμποροι της εποχής. Μόνιμες «εθνολογικές εκθέσεις» υπήρχαν: Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Παρίσι, Μιλάνο, Βαρσοβία, Πράγα, Βαρκελώνη, Μαδρίτη και Αμβούργο, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που τα σόου έκαναν περιοδεία στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ενθουσιάζοντας τις τοπικές κοινωνίες που έσπευδαν να δουν από κοντά τον τρόπο ζωής των «βάρβαρων» ιθαγενών. Τι ήταν όμως αυτοί οι κήποι; Πώς παρουσιάζονταν οι ιθαγενείς; Είχαν απήχηση; Πολλά τα ερωτήματα..ας τα πάρουμε με την σειρά.
Οι ανθρωπολογικοί κήποι δεν ήταν ίδιοι σε όλες τις χώρες και σε όλες τις πόλεις. Σε πολλές περιοχές του πλανήτη οι άτυχοι άνθρωποι έμεναν σε κλουβιά με ζώα (κυρίως μαϊμούδες), καθώς σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής δεν διέφεραν βιολογικά, ούτε εμφανισιακά. Αρκετές φορές οι εργαζόμενοι των πάρκων προέτρεπαν τους επισκέπτες να ταΐζουν τους ιθαγενείς με μπανάνες και φιστίκια σαν να ήταν όντως μαϊμούδες και πίθηκοι, ενώ επίσης τους προέτρεπαν να τους φωνάζουν, να τους χειροκροτούν, να τους κάνουν θορύβους με το στόμα για να τους τραβήξουν την προσοχή. Χαρακτηριστικό είναι πως τα μικρά παιδιά είχαν μάθει να συμπεριφέρονται σαν να είναι ζώα. Έτσι, οι άνθρωποι παρουσιάζονταν σαν κυνηγοί, σαν δολοφόνοι που δεν διέφεραν από αυτά.
Για παράδειγμα το 1906, ο Ότα Μπένγκα ζούσε στον ίδιο περιφραγμένο χώρο με πιθήκους και στην ταμπέλα που περιέγραφε το έκθεμα, αναγραφόταν: «Ο χαμένος σύνδεσμος», ο σύνδεσμος δηλαδή ανάμεσα στον Ότα και στους συγγενείς του τους πιθήκους. Μάλιστα η ιστορία αυτή είναι ιδιαίτερα συγκλονιστική αφού κατά τη διάρκεια μιας ακόμα παράστασης για τους Ευρωπαίους ο Ότα αυτοκτόνησε μέσα στο κλουβί του. Στους ίδιους κήπους ή και σε άλλους υπήρχαν πάλι άνθρωποι σε κλουβιά, ωστόσο αυτή τη φορά δεν παρουσιάζονταν με τα ζώα, αλλά μαζί με πολλούς άλλους ανθρώπους. Παρουσίαζαν δηλαδή την καθημερινότητα τους, πώς συμπεριφέρονταν, πώς έτρωγαν, πώς επικοινωνούσαν, ενώ στόχος ήταν η ανάδειξη των πολιτιστικών, εθνολογικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών τους, έτσι ώστε να φανεί η ανωτερότητα της φυλής των Ευρωπαίων. Οι ιθαγενείς ζούσαν σε περιφραγμένους χώρους που είχαν κατασκευαστεί σύμφωνα με τα πρότυπα των χωριών τους. Μάλιστα, ορισμένα σπίτια ανήκαν στους ίδιους και είχαν μεταφερθεί απευθείας από τις αποικίες.
Ο πιο γνωστός κήπος ήταν ο «Κήπος της Τροπικής Αγρονομίας» στο Παρίσι, που είχε συσταθεί με στόχο τον εορτασμό των 100 χρόνων από τις αποικιοκρατίες και την νίκη των Ευρωπαίων έναντι των Ιθαγενών. Στο πάρκο αυτό, υπήρχαν ιθαγενείς από όλες τις χώρες που είχαν κατακτηθεί από τους Γάλλους όπως η Μαδαγασκάρη, το Σουδάν, η Τυνησία και το Μαρόκο.
Οι χώροι αυτοί προσέλκυσαν αμέτρητο κόσμο. Συγκεκριμένα σύμφωνα με πηγές στον “Κήπο της Αγρονομίας” έφτασαν συνολικά 28.000.000 άνθρωποι- με 1.000.000 να φτάνουν κάθε μέρα. Το πάρκο αποτέλεσε την νούμερο ένα πηγή εσόδων για το κράτος. Το τελευταίο τέτοιου είδους πάρκο άνοιξε το 1958 και παρέμεινε ανοιχτό για 200 μέρες στο Βέλγιο, με στόχο να γιορτάσει η Ευρώπη το τέλος του πολέμου. Στο πάρκο υπήρχαν πολλά “εκθέματα” ανάμεσα σε αυτά άντρες, γυναίκες και παιδιά κυρίως από το Κονγκό στο “φυσικό τους περιβάλλον”, ντυμένοι με παραδοσιακά ρούχα για να ψυχαγωγηθούν και να εκπαιδευτούν οι ευγενείς Ευρωπαίοι. Ο χώρος ήταν αφιερωμένος στην προαναφερθείσα χώρα, αποικία του Βελγίου, η οποία ήταν 80 φορές μεγαλύτερη από το μέγεθος του και την ίδια στιγμή, πηγή μεγάλης εθνικής υπερηφάνειας, εξαιτίας του πλούσιου σε ορυκτά εδάφους της και της οικονομικής ανάπτυξης που προσέφερε, αλλά και του γεγονότος ότι το μικρό ευρωπαϊκό κράτος που ζούσε στη σκιά της Βρετανίας και της Γαλλίας, τώρα κατείχε μια τόσο σημαντική και μεγάλη σε έκταση χώρα. Προς “τιμή” του Κονγκό, λοιπόν, η έκθεση ονομάστηκε και “KONGORAMA”.
Οι Ευρωπαίοι σήμερα ντρέπονται για τα “θεματικά” αυτά πάρκα…και ομολογουμένως όχι άδικα!!
