Γιάννης Σκαρίμπας: ο αιρετικός και αντικομφορμιστής Χαλκιδαίος ποιητής

Ο Γιάννης Σκαρίμπας γεννήθηκε στην Αγία Ευθυμία, ένα ορεινό χωριό της Φωκίδας, στις 28 Σεπτεμβρίου του 1893. Ταυτίστηκε –ψυχή τε και σώματι– με τη μικρή πόλη της Χαλκίδας, όπως ο Καρυωτάκης με την Πρέβεζα, ο Καβάφης με την Αλεξάνδρεια, ο Παπαδιαμάντης με τη Σκιάθο. Η Χαλκίδα έγινε σημείο αναφοράς της ποίησής του, πήρε άλλη υπόσταση, σχεδόν υπερβατική. Το έργο του υπήρξε πολυσχιδές, μοιράστηκε ανάμεσα σε ποιήματα, πεζά, θεατρικά, κριτικές, άρθρα, επιστολές και παραστάσεις στο θέατρο σκιών.

«…υπογράφομαι, ο ταπεινότατος»

Το 1975, ο ποιητής είχε παραχωρήσει στον γνωστό δημοσιογράφο Κώστα Ρεσβάνη από το περιοδικό Ταχυδρόμος μια συνέντευξη και μαζί με αυτή ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

Οπότε παραλείπω άλλες βιογραφικές πληροφορίες και αφήνω τον ίδιο να μας συστηθεί:

«Γεννήθηκα το 1893 στο χωριό Αγια-Θυμιά της Παρνασσίδος – πρώην Δήμου Μυωνίας. Το δημοτικό μου σκολειό το πέρασα στην Ιτέα των Σαλώνων. Το Σχολαρχείο στο Αίγιο και το Γυμνάσιο στην Πάτρα. Εδώ (στη Χαλκίδα) ελθόντας για στρατιώτης (κληρωτός) το 1914 παντρεύτηκα (… εξ έρωτος). Έκτοτε, σχεδόν δεν ‘‘το κούνησα’’ από την πόλη ετούτη =τη Χαλκίδα. Έκανα οικογένεια (παιδιά, νύφες κι εγγόνια) και μνέσκω ακόμα, γράφοντας Λογοτεχνία και Ιστορία. Αλλά και Ποίηση και Θέατρο.

Τώρα υπέρ τα 84 μου χρόνια γεγονώς, εφησυχάζω (σχεδόν μόνος) στο σπιτάκι μου, ζων ‘‘αεί -μη- διδασκόμενος’’, εν αναμονή του ‘‘εσχάτου-μου-μαθήματος’’, ευχαριστώντας εκείνο που ονομάζουμε Θεό, ‘‘για τα βουνά και για τα δάση που είδα…’’ (του Ζαχ. Παπαντωνίου). Και για το ακριβές των παραπάνω αυτών μου ασημάντων, υπογράφομαι,
ο ταπεινότατος
Γιάννης Σκαρίμπας
(Χαλκίδα, 1975)»

Η γενιά του μετασυμβολισμού

Ο Σκαρίμπας ανήκει στη γενιά των μετασυμβολιστών ποιητών, και λέμε «μετά» προκειμένου να είναι ξεκάθαρη και η χρονική σχέση με τους πρώτους Έλληνες συμβολιστές, που προηγήθηκαν (Γρυπάρης, Χατζόπουλος κ.ά). Βέβαια, ο Σκαρίμπας ήταν πνεύμα αντικομφορμιστικό και άναρχο και δύσκολα χωρά σε φιλολογικά καλούπια. Χρησιμοποιώ τους φιλολογικούς (περι)ορισμούς  κυρίως για να συνεννοούμαστε χρονικά αλλά και για αντιληφθούμε επίσης τις κοινές συνιστάμενες των μεσοπολεμικών ποιητών.

Στην γενιά των μετασυμβολιστών ποιητών προεξέχουσα θέση έχει ο Καρυωτάκης, τη συναντάμε μάλιστα και ως «γενιά του Καρυωτάκη». Έπειτα, ακολουθούν ο Τέλλος Άγρας (βλ. «Ἁμάξι στὴ βροχή»), ο Ρώμος Φιλύρας («Μοίρα άγει»), η Μαρία Πολυδούρη («Στο δρόμο που με πήρανε μοχανή…», ο Κώστας Ουράνης («Θὰ πεθάνω ἕνα πένθιμο…») και, τέλος, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης («Εαρινό»).

Κοινές συνιστάμενες

Σύγκρουση με την κοινωνία, αίσθηση του ανικανοποίητου, του ανέφικτου, επιθυμία για φυγή και αδυναμία αυτής, αιώρηση μεταξύ πραγματικού και φανταστικού είναι τα κυριότερα θέματα που συναντάμε στους παραπάνω ποιητές. Ζουν την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, της Μικρασιατικής Καταστροφής, χαμένοι μέσα στην αβέβαιη πραγματικότητα που τους περιβάλλει προσπαθούν να συγκροτήσουν την ταυτότητα του μεσοπολεμικού ανθρώπου.

Γράφουν, λοιπόν, ποιήματα απαισιόδοξα, μελαγχολικά, πεσιμιστικά. Υπήρξαν αρκετά παραγκωνισμένοι και ξεχασμένοι από τις νεοελληνικές γραμματείες, με μόνη εξαίρεση τον Καρυωτάκη. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις που συναντάμε στις ιστορίες νεοελληνικής λογοτεχνίας: «μια γενιά που έχει συνείδηση της ανεπάρκειάς της μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της ζωής» (Κ.Θ. Δημαράς), «ποιητές της παραίτησης» (M.Vitti), «καλλιέργησαν το αίσθημα του ανικανοποίητου, της παρακμής» (Λίνος Πολίτης).

Χρειάστηκαν να περάσουν πολλά χρόνια για εκτιμηθεί η συμβολή των ποιητών αυτών στην ελληνική ποίηση. Μια συμβολή αρκετά σημαντική, καθώς όπως σχολιάζει και η Έλλη Φιλοκύπρου στο βιβλίο της «Η γενιά του Καρυωτάκη», έτσι, «συμπιεσμένοι και χαμηλόφωνοι» άλλαξαν το ρου της ελληνικής ποίησης: «την οδήγησαν στη διερεύνηση των εσωτερικών του ποιήματος και του ποιητή και στη διατύπωση ερωτημάτων σχετικά με τις δυνατότητες και τα όρια του ποιητικού λόγου».

Ο λιγότερο αυτοκαταστροφικός

Διαβάζοντας ωστόσο κάποιος μερικά από τα ποιήματα των παραπάνω θα διαπιστώσει εύκολα ότι υπάρχει ένα στοιχείο που ξεχωρίζει τον Σκαρίμπα από την υπόλοιπη ομάδα ποιητών και αυτό είναι η ειρωνεία, ο αυτοσαρκασμός του. Ο αντιφατικός και κωμικοτραγικός τρόπος δηλαδή που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μέσα στο σύνολο μαζί με το χιούμορ του ελαφρύνουν τη θλίψη για την αβέβαιη πορεία της ζωής. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με την υπονομευτική χρήση της γλώσσας και τις υπερρεαλιστικές του, σχεδόν, περιγραφές. Έχοντας ως όχημα την ειρωνεία και το χιούμορ παραδοξολογεί και κομματιάζει την όποια βεβαιότητα.

Οι ποιητικές συλλογές που κυκλοφόρησε ήταν τρεις όλες και όλες: «Ουλαλούμ» (1936), «Εαυτούληδες» (1950) και «Βοϊδάγγελοι» (1968).  Είναι επίσης γνωστός και τα πεζά του κείμενα: «Καϋμοί στο Γρυπονήσι» (1930), «Το θείο τραγί», «Μαριάμπας» (1935) αλλά και άλλα. Μπορείτε αν δείτε στη βάση του ΕΚΕΒΙ αναλυτικά την εργογραφία του (εδώ).

Ας δούμε, συνοπτικά και δειγματοληπτικά μερικά ποιήματα που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω θέματα:

Φαντασία | «Ουλαλούμ» |1936

Να ‘ναι σα να μας σπρώχνει ένας αέρας μαζί
προς έναν δρόμο φιδωτό που σβει στα χάη,
και σένα τού καπέλου σου πλατειά και φανταιζί
κάποια κορδέλα του, τρελά να χαιρετάει.

Και ναν’ σαν κάτι να μου λες, κάτι ωραίο κοντά
γι’ άστρα, τη ζώνη πού πηδάν των νύχτιων φόντων,
κι αυτός ο άνεμος τρελά-τρελά να μας σκουντά
όλο προς τη γραμμή των οριζόντων.

Κι όλο να λες, να λες, στα βάθη της νυκτός
για ένα – με γυάλινα πανιά – πλοίο πού πάει
Όλο βαθιά, όλο βαθιά, όσο πού πέφτει εκτός:
έξω απ’ τον κύκλο των νερών – στα χάη.

Κι όλο να πνέει, να μας ωθεί αυτός ο άνεμος μαζί
πέρ’ από τόπους και καιρούς, έως ότου – φως μου –
(καθώς τρελά θα χαιρετάει κείν’ η κορδέλα η φανταιζί)
βγούμε απ’ την τρικυμία αυτού τού κόσμου . . . (σ.24)

Μια συνεχόμενη ευκτική, μια συνεχής επιθυμία για κάτι («να’ναι», «κι ολο να λες», «και ναν»), συγκεκριμένα εδώ για μια έξοδο, του ομιλητή και της αγαπημένης, από την «τρικυμία αυτού του κόσμου». Η ειρωνεία υπάρχει αρχικά στον τίτλο που επιλέγει ο ποιητής για το ποίημα του: «Φαντασία». Η φυγή λαμβάνει χώρα μόνο στη φαντασία του ποιητή, αλλά ακόμη και εκεί, σαν ευχή (εξού και η ευκτική). Υπάρχει μια διάσταση μεταξύ φανταστικού και πραγματικού, ένα χάσμα που λειτουργεί ως βασικό εμπόδιο για την πραγμάτωση της επιθυμίας του ποιητικού υποκειμένου.

Ο πιερότος, άνθρωπος και σύμβολο μαζί, θεματοποιεί περισσότερο το κύριο χαρακτηριστικό της γενιάς, την αιώρηση μεταξύ φαντασίας και πραγατικού, μεταξύ της ύπαρξης και της ανυπαρξίας:

Σε ένα άλλο γνωστό ποίημα του Σκαρίμπα το «Ουλαλούμ» –και γνωστό σε πολλούς γιατί έχει μελοποιηθεί από τον μεγάλο ρομαντικό Νικόλα Άσιμο– βλέπουμε εντονότερα τον αυτοσαρκασμό του ομιλητή. Στο ποίημα ο ομιλητής μάς ανοίγεται, υποκρίνεται και το ξέρει, το δείχνει και σε μας. Σαν άλλος πιερότος, σαν σωστός «μαιτρ του φάλτσου», χορεύει και εδώ μεταξύ πραγματικότητα και φαντασίας, ξεγυμνώνεται μπροστά μας, μας κάνει μάρτυρες της μοναξιάς του.

Ουλαλούμ | «Εαυτούληδες» | 1950

Ήταν σα να σε πρόσμενα Κυρά
απόψε που δεν έπνεε όξω ανάσα,
κι έλεγα: Θά ‘ρθει απόψε απ’ τα νερά
κι από τα δάσα.

Θά ‘ρθει, αφού φλετράει μου η ψυχή,
αφού σπαρά το μάτι μου σαν ψάρι,
και θα μυρίζει φώτα και βροχή
και νιο φεγγάρι…

Και να, το κάθισμά σου συγυρνώ,
στολνώ την κάμαρά μου αγριομέντα,
και να, μαζί σου κιόλας αρχινώ
χρυσή κουβέντα:

…Πως να, θα μείνει ο κόσμος με το «μπα»
που μ’ έλεγε τρελόν, πως είχες γίνει
καπνός και –τάχας– σύγνεφα θαμπά
προς τη σελήνη . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Νύχτωσε και δε φάνηκες εσύ,
κίνησα να σε βρω στο δρόμο –οϊμένα–
μα σκούνταφτες (όπου εσκούνταφτα) χρυσή
κι εσύ με μένα.

Τόσο πολύ μ’ αγάπησες, Κυρά,
που άκουγα διπλά τα βήματά μου!
Πάταγα ‘γώ –στραβός– μες στα νερά;
κι εσύ κοντά μου… (σ.66)

Προσμένει την κυρά του, σιγυρνά το δωμάτιο, το αρωματίζει, βγαίνει να να τη συναντήσει ενώ γνωρίζει ότι δεν θα έρθει, αυτογελειοποιείται. Μας δείχνει ότι έχει επίγνωση της διάστασης που χώριζει το υπαρκτό από το μη υπαρκτό, την πραγματικότητα από τη φαντασία. Μια επίγνωση που πάντα στέκεται εμπόδιο μπροστά στον διακαή πόθο του για φυγή.

Χαλκίδα | «Ουλαλούμ» |1936

Νάν’ σπασμένοι οι δρόμοι, νά φυσάει ο νότος
κι εγώ καταμονάχος καί νά λέω: τί πόλη!
νά μήν ξέρω άν είμαι –μέσα στήν ασβόλη–
ένας λυπημένος πιερότος!

Φύσαε –είπα– ο νότος κι έλεγα: Η Χαλκίδα,
ώ Χαλκίδα –πόλη (έλεγα) καί φέτος
ήμουν –στ’ όνειρό μου είδα– Περικλέτος,
πάλι Περικλέτος ήμουν –είδα…

Έτσι έλεγα! Ήσαν μάταιοι μου οι κόποι
πάν’ σέ ξύλο κούφιο, πρόστυχο, ανάρια,
Ως θερία, ως δέντρα –αναγλυμένοι– ως ψάρια
τά όνειρά μου (μούμιες) κι οι ανθρώποι.

Τώρα; Πόλη, τρέμω τά γητέματά σου
κι είμαι ακόμα ωραίος σάν τό Μάη μήνα,
κρίμα, λέω, θλιμμένη νάσαι κολομπίνα
καί νά κλαίω εγώ στά γόνατά σου.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Έτσι νάν’ σπασμένοι, νά φυσά απ’ τό νότο
καί μέ πίλο κλόουν νά γελάς, Χαλκίδα:
Άχ, νεκρόν στό χώμα –νά φωνάζεις– είδα
έναν μου ακόμη πιερότο! . . .

Κλείνω με το παραπάνω ποίημα για την αγαπημένη Χαλκίδα του ποιητή. Σταματάω εδώ τις αναλύσεις. Ελπίζω απλά με αφορμή αυτό το άρθρο, αν δεν τον ξέρατε, να αποκτήσατε έστω μια γενική εικόνα για τον ιδιόρρυθμο αυτόν ποιητή και να ανατρέξετε σε κάποιο βιβλίο του σύντομα.

Προτάσεις

Αφιέρωμα στον Γιάννη Σκαρίμπα από την ιστορική σειρά ντοκιμαντέρ του Τάσου Ψαρρα που προβάλλονταν στην ΕΡΤ1 και είχε ως θέμα τη ζωή και το έργο σημαντικών Ελλήνων λογοτεχνών και την προσφορά τους στην πνευματική ζωή του τόπου. Δείτε εδώ.

Μια μουσική πρόταση σε στίχους και μουσική σύνθεση του Γιώργου Μακρή, «Για τον Σκαρίμπα».

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

1. Γιάννης Σκαρίμπας (ekebi.gr).
2. «Εγώ, ο Γιάννης Σκαρίμπας», (topontiki.gr).
3. Λήμμα, «Γιάννης Σκαρίμπας», (el.wikipedia.org)
4. Κατερίνα Κωστίου, «Ο «μαιτρ του φάλτσου» και η clownerie του Μεσοπολέμου», (http://chronosmag.eu).
5. Έλλη Φιλοκύπρου, «Η γενιά του Καρυωτάκη», εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2009.
6. Γιάννης Σκαρίμπας, Άπαντες στίχοι 1936-1970, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2016.

Παρόμοια άρθρα:

• Μετάφραση από τα αμερικανικά, Μπορίς Βιάν
• Σαν σήμερα γεννιέται η Μαίρη Σέλλεϋ, η συγγραφέας του Φρανκεστάιν
• Ο Jim Morrison, τα λογοτεχνικά του αναγνώσματα και η ποίηση
• Σαν σήμερα “φεύγει” η Έμιλυ Ντίκινσον που δεν “άντεχε να ζήσει φωναχτά”

Ακολουθήστε τις σελίδες μας σε Facebook, Instagram και Spotify για περισσότερη έμπνευση.

Giving Sight by Beasty Press