Εκλογική Αποχή: Πολιτική απάθεια ή μια μορφή διαμαρτυρίας;

             «Επιμένω σε ένα άλλο κόσμο.

              Τον έχω τόσο ονειρευτεί,

              τόσο πολύ έχω σεργιανήσει μέσα του

            που πια

            είναι αδύνατο να μην υπάρχει»

              Χρίστος Λάσκαρης, Επιμένω σε ένα άλλο κόσμο

Στις ευρωεκλογές που διεξήχθησαν την 9η του Ιούνη του 2024 η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία, όπως αναμενόταν, ήταν ιδιαιτέρως μειωμένη, με την αποχή να αγγίζει το 58,61% στην Επικράτεια. Παρ’ όλο που οι εκλογές για την ανάδειξη του ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου θεωρούνται -στην γλώσσα της πολιτικής επιστήμης- εκλογές δεύτερης τάξης με χαμηλή συσπείρωση των ψηφοφόρων, το φαινόμενο της αποχής ήταν κάτι που απασχόλησε εντόνως και τις εθνικές εκλογές (πρώτης τάξης) που διεξήχθησαν έναν ακριβώς χρόνο πίσω, τον Ιούνη του 2023, με το ποσοστό της αποχής από την εκλογική διαδικασία να αγγίζει τότε το 46,2%. Η διαπιστωμένη πλέον, γνησίως αύξουσα αποχή από την εκλογική διαδικασία είναι όμως ένας δείκτης που φανερώνει συστοίχως την γνησίως αύξουσα πολιτική απάθεια ή μήπως, ιδωμένη από ένα άλλα πρίσμα, μπορεί να φανερώσει μία νέα μορφή πολιτικής διαμαρτυρίας;

Σκιαγραφώντας το φαινόμενο της αποχής: Αίτια

Στις δυτικές φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, η συμμετοχή στις εκλογές είναι συνώνυμη της συνδιαμόρφωσης των πολιτικών και των νόμων που διέπουν το κράτος. Το φανερώνει άλλωστε και η ετυμολογία της λέξεως δημοκρατία (δήμος+κρατώ), σαν πρόκειται για το πολίτευμα όπου κυριαρχεί η βούληση του δήμου, του λαού, με την ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματός μας να διασφαλίζει την λαϊκή κυριαρχία. Στις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, εν αντιθέσει με την άμεση δημοκρατία που γεννήθηκε στην αρχαία Αθήνα, ο λαός ασκεί την κυριαρχία του μέσω των αντιπροσώπων που εκλέγει δίνοντάς τους την εντολή να κυβερνήσουν στο όνομά του. Υπ’ αυτήν την έννοια, η εκλογική διαδικασία αποτελεί τον μόνο θεσμισμένο τρόπο άρχειν και αποφασίζειν των πολιτών. Και εάν είναι πράγματι έτσι, τότε γιατί όλο και περισσότεροι πολίτες στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες απεκδύονται τόσο του δικαιώματος όσο και της υποχρέωσης της συναπόφασης του μέλλοντός τους;

Το φαινόμενο της εκλογικής αποχής είναι πολύ πιο πολύπλοκο και πολυδιάστατο από ότι εκ πρώτης φαίνεται -άμεσα συνυφασμένο με το φαινόμενο της αποπολιτικοποίησης της πολιτικής- και δεν επιδέχεται απλοϊκών επεξηγήσεων. Το πεδίο των αιτιών που οδηγεί κάποια ή κάποιον πολίτη να απέχει από τις εκλογές μπορεί να εκτείνεται από την πολιτική απάθεια και αδιαφορία για το πολιτικό σύστημα και την πολιτική συλλήβδην μέχρι την πολιτική διαμαρτυρία και απογοήτευση. Στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, τα πλαίσια και η έκταση της πόλεως-κράτους επέτρεπαν τις αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες με το πολιτικό σώμα να είναι κληρωτοί Αθηναίοι -αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε πως και εκεί υπήρχαν πλείστοι, για τις μέρες μας, εξωπραγματικοί αποκλεισμοί, όπως οι δούλοι και οι γυναίκες που στερούνταν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Στον αντίποδα, τα μετέπειτα εθνικά κράτη τόσο λόγω έκτασης όσο και πλήθους άλλων παραγόντων (καπιταλιστική οικονομική διευθέτηση, εκβιομηχάνιση της οικονομίας, άνθηση μαζικής δημοκρατίας, ανάδυση καταναλωτικής κοινωνίας), έθεσαν την δημοκρατία στους τροχούς της αντιπροσώπευσης και του κοινοβουλευτισμού. Στις μέρες μας, σε έναν πολυκεντρικό και πολυπολικό κόσμο, όπου η κυβέρνηση έχει δώσει την σκυτάλη στην διακυβέρνηση και η παραδοσιακή μορφή του έθνους-κράτους έχει απωλέσει τον κυριαρχικό της χαρακτήρα στο όνομα μιας μετα-κυριαρχίας όπου τα κράτη εκχωρούν μέρος των δικαιωμάτων τους σε υπερεθνικούς και υπερκρατικούς πολιτικούς δρώντες (ΕΕ, ΝΑΤΟ κ.ά.), η δημοκρατία μοιάζει να κλονίζεται συθέμελα. Αυτή ακριβώς είναι και μία από τις κυριότερες αιτίες της αποχής από την εκλογική διαδικασία, καθώς μεγάλη μερίδα των πολιτών νιώθει ανίκανη και αδύναμη να επηρεάσει εξελίξεις με την ψήφο της στο ανώτατο επίπεδο όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και σχεδιάζονται οι πολιτικές. Έτσι, σε ένα είδος σιωπηλής αποδοκιμασίας που ακροβατεί ανάμεσα στην απογοήτευση και τον θυμό, απέχει. Το δημοκρατικό έλλειμμα μοιάζει να εντείνεται όταν πρόκειται για υπερεθνικές δομές όπως η ΕΕ, εάν αναλογιστούμε πως δεσμευτικές αποφάσεις για τα κράτη-μέλη λαμβάνονται από μη αιρετά όργανα (Συμβούλιο, Ευρωπαϊκή Επιτροπή) με το αιρετό Ευρωκοινοβούλιο να έχει μεν, πλέον, διευρυμένες αρμοδιότητες μα όχι καθοριστικές.

Σημαίνοντα ρόλο στην αποχή από την εκλογική διαδικασία διαδραματίζει και το φαινόμενο της αποπολιτικοποίησης της πολιτικής· φαινόμενο που παρατηρείται στο σύνολο του δυτικού και δυτικοτραφούς κόσμου και όχι μονάχα εν Ελλάδι. Την είσοδο των μαζών στην πολιτική και την συνακόλουθη άνθηση της μαζικής δημοκρατίας στις αρχές του 20ου αιώνα, διαδέχτηκε η ανάδυση της καταναλωτικής κοινωνίας κατά τις δεκαετίες 1950-1960 και η πτώση των μεγάλων αφηγήσεων, οραμάτων και ιδεολογιών με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού (πτώση του τείχους του Βερολίνου) και την κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης οικονομίας από την πετρελαϊκή κρίση το 1973 και έπειτα. Σε αυτό το πλαίσιο όπου η θατσερική παντελής έλλειψη οποιασδήποτε εναλλακτικής οικονομικής διευθέτησης (There is no alternative) μοιάζει πλέον με θρησκευτικό δόγμα, ο ποιητής που επέμενε σε έναν άλλον κόσμο μοιάζει τουλάχιστον αιθεροβάμων. Αποτέλεσμα αυτού του δόγματος σε συνδυασμό με την έλλειψη ευελιξίας στην διάρθρωση εθνικών πολιτικών εξαιτίας των ενωσιακών περιορισμών, είναι μία ευρύτερη ιδεολογική σύγκλιση των κομμάτων προς το κέντρο αναλαμβάνοντας απλά διαχειριστικό ρόλο με ελάχιστα περιθώρια χάραξης μιας ολότελα διαφορετικής πολιτικής. Η φράση, άλλωστε, που πλήθος δυνάμει ψηφοφόρων ξεστομίζει την τελευταία δεκαπενταετία -τουλάχιστον- είναι πως «Ίδιοι είναι όλοι». Έτσι, τα κόμματα από οργανώσεις που συνάρθρωναν τα ποικίλα αιτήματα της κοινωνίας μετασχηματίζονται σε κόμματα-καρτέλ και εγκαθίστανται στην καρδιά του κράτους με σκοπό όχι την διακυβέρνησή του, μα την απομύζηση των όσων αυτή η διακυβέρνηση προσφέρει δίχως ουσιαστικές διαφορές στην χάραξη και εφαρμογή πολιτικών προγραμμάτων. Συστοίχως, η πολιτική ταυτότητα αριστεράς – δεξιάς (διαιρετική τομή ιδιαιτέρως σημαντική στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης), θολώνει με τους ψηφοφόρους να αποευθυγραμμίζονται κομματικά και ουσιαστικά να αναζητούν μια κομματική στέγη που να τους εκφράζει επί ματαίω οδηγούμενοι, εν τέλει, στην αποχή.

Από κοινωνιολογικής σκοπιάς, ο άκρατος ναρκισσισμός της σημερινής κοινωνίας δεν είναι άμοιρος ευθυνών στην διαρκώς αυξανόμενη αποχή από τις εκλογές. Η συλλογική δράση μοιάζει να πνέει τα λοίσθια ενώ καταρρέουμε συστηματικά προς τα μέσα παρά την αυξημένη, ανά πάσα ώρα και στιγμή, διασύνδεσή μας μέσω των νέων μέσων που προσφέρει η ανάπτυξη της τεχνολογίας. Καθείς και καθεμία επιλέγει και επιδιώκει το ατομικό και ατομοκεντρικό πλάνο αυτοπραγμάτωσής του ξέχωρα από συλλογικούς στόχους και δράσεις· μακριά από ένα συλλογικό όραμα για μία καλύτερη κοινωνία, καθώς οι ουτοπίες μοιάζει πράγματι να πέθαναν και το τέλος της ιστορίας να ήρθε. Τίποτε μεγαλειώδες, όμως, μας θυμίζει γλαφυρά ο Ρενάν, δεν πραγματοποιείται δίχως χίμαιρες.

 Εκλογική συμμετοχή και αποχή: Ένα παράδοξο

Και ακριβώς εδώ ανακύπτει ένα καίριο ερώτημα εφόσον σχεδόν το 60% του εκλογικού σώματος απήχε από την εκλογική διαδικασία, το αποτέλεσμα χρήζει νομιμοποίησης; Παράλληλα, με το ως άνω ερώτημα φανερώνεται κι ένα παράδοξο που φύεται στην διελκυστίνδα της πολιτικής συμμετοχής-αποχής. Ενώ ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος προτάσσει την συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία τόσο ως δικαίωμα όσο και ως υποχρέωση -εν πάση περιπτώσει ως κάτι καλό στο οποίο οφείλουμε να συμμετέχουμε άπαντες και άπασες- την ίδια στιγμή επικρίνει επιφανειακά -δίχως να αναζητά σε μια εις βάθος πολιτική ανάλυση τα αίτια- την άνοδο των ακροδεξιών κομματικών σχηματισμών. Και εδώ ακριβώς έγκειται το παράδοξο, η πιθανή τυραννία της πλειοψηφίας που έγραφε ήδη το 1835 ο Alexis de Tocqueville μελετώντας την δημοκρατία στην Αμερική: επιδιώκουμε την πολιτική συμμετοχή, προτρέπουμε σε αυτήν μα δεν δεχόμαστε το αποτέλεσμα. Ας μην ξεχνάμε -και πώς να την ξεχάσουμε άλλωστε- την δημοκρατία της Βαϊμάρης· την δημοκρατική εκλογή του Χίτλερ. Το κλίμα, άλλωστε, στην σημερινή Ευρώπη μας θυμίζει εντόνως εκείνο της μεσοπολεμικής Ευρώπης αναδεικνύοντας με εκκωφαντικό τρόπο πως η ΕΕ απέτυχε να ακολουθήσει το όραμα συστάσεώς της εκπέφτοντας σε μία αυταρχική οικονομική συμμαχία. Έτσι, με μία νέα -διαφορετική από την παλαιότερη- κοσμοπολίτικη οικονομική και πολιτική ελίτ να κυριαρχεί, αυξάνεται το αίσθημα του αντιελιτισμού στους χαμένους και περιθωριοποιημένους της παγκοσμιοποίησης, οι οποίοι αναζητούν τρόπο να εκφραστούν, μία πολιτική στέγη· μία στέγη που δυστυχώς βρίσκουν στον ακροδεξιό λαϊκισμό και δυστυχώς όχι στην συμπερίληψη της κατακερματισμένης και πληγωμένης αριστεράς. Η τελευταία δε, στην σύγχρονη εκδοχή της, μοιάζει να έχει χάσει πλήρως τον προσανατολισμό της παγκοσμίως, ακροβατώντας ανάμεσα σε έναν άκρατο -περισσότερο βερμπαλιστικό παρά ουσιαστικό- δικαιωματισμό και σε έναν διανοουμενίστικο ελιτισμό. Τουτέστιν, η τελευταία ταινία του Aki Kaurismäki, Fallen Leaves, μοιάζει πιο κοντά στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα από ότι πολλά αριστερά ή αριστερόστροφα κόμματα σήμερα.

Αποχή: Μία νέα μορφή πολιτικής δράσης;

         «Αγαπάμε πιο πολύ ό,τι ξέρουμε πως θα χαθεί»

        Oswald Spengler

Και το επίδικο πλέον είναι ακριβώς αυτό: μπορεί η αποχή που δεν εκπηγάζει από την πολιτική αδιαφορία μα από την απογοήτευση να λάβει εναλλακτικές μορφές πολιτικής κινητοποίησης; Οι -όχι και πολύ μακρινές- δεκαετίες του 1960 και 1970 απέδειξαν πως δίπλα στην συστημική και θεσμοθετημένη έκφραση των πολιτικών πεποιθήσεων (μέσω των κομμάτων και των εκλογών) κατάφερε να υπάρξει μια εναλλακτική και εξαιρετικά ηχηρή μορφή πολιτικής δράσης. Τα Νέα Κοινωνικά Κινήματα (Μάης του ‘68, κινήματα κατά των πυρηνικών, φεμινιστικά κινήματα, κινήματα για την χειραφέτηση των μαύρων κ.ά.), φορείς μεταϋλιστικών προταγμάτων, αναδύθηκαν από την μήτρα της κοινωνίας αρθρώνοντας εκείνα τα αιτήματα που απέτυχαν να αρθρώσουν οι τότε κομματικοί μηχανισμοί, αλλάζοντας ριζικά την μορφή των δυτικών κοινωνιών. Παρ’ όλο που γνωρίζουμε -από το ιστορικό σημείο όπου στεκόμαστε τώρα- πως τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα προσοικειώθηκαν από το κυρίαρχο καπιταλιστικό και πολιτικό σύστημα (π.χ. οικολογικά κόμματα), δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε τις αναντίρρητες ρηξικέλευθες τομές που επέφεραν στο κοινωνικό σώμα, καθώς και στην εξωσυστημική πολιτική κινητοποίηση. Στις μέρες μας, τέτοιες μορφές πολιτικής δράσης και συσπείρωσης μοιάζει δύσκολο να συγκροτηθούν -παρα τις διευκολύνσεις που παρέχει η τεχνολογία- και εάν αυτό συμβεί εκπνέουν σχετικά σύντομα και δεν αποτελούν φορέα σημαινουσών μεταβολών. Πρόκειται, περισσότερο, για μορφές πολιτικής διαμαρτυρίας και δυσαρέσκειας με αρνητικό και όχι ενεργόφιλο πρόσημο, όπου απουσιάζουν οι συντεταγμένες προτάσεις και το εναλλακτικό σχέδιο. Φαίνεται πως η αλλαγή είναι προνόμιο της έλλειψης και όχι του κορεσμού από τον οποίο φαίνεται να πάσχουν οι δυτικές κοινωνίες. Πρέπει, άραγε, για να πιστέψουμε σε μια εναλλακτική διευθέτηση του κόσμου μας, σε μία δυνητική ουτοπία, αποστρέφοντας το βλέμμα μας από το είδωλό μας και στρέφοντάς το σε ένα συλλογικό όραμα, να κινδυνεύσουμε να τον χάσουμε; Φαίνεται πως ναι.