ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γράμματα του Οκτωβρίου – Νοεμβρίου 1911, όταν ο ποιητής ήταν σαράντα οκτώ ετών. Ανήκει στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη.
Η «Ιθάκη» είναι ποίημα γραμμένο στη δημοτική γλώσσα, με κάποια λογιότερα στοιχεία.
Η «Ιθάκη» κατατάσσεται στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη με χαρακτηριστικά τη χρήση του β΄ ενικού, τον επιστολικό χαρακτήρα με αποδέκτη τον αναγνώστη, τον συμβουλευτικό και παραινετικό χαρακτήρα, τον υποβλητικό διδακτισμό.
Νοηματικές ενότητες:
- Στίχοι 1-3: «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη» – η ευχή «να είναι μακρύς ο δρόμος»
- Στίχοι 4-12: «Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας» – ψυχική προετοιμασία του ταξιδιού
- Στίχοι 13-23: «Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος» – περιγραφή των αγαθών του ταξιδιού («με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά, θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους»)
- Στίχοι 24-30: «Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη» – παραίνεση «χρόνια πολλά να διαρκέσει» το ταξίδι
- Στίχοι 31-33: «Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι» – αυτό που πραγματικά έδωσε η Ιθάκη, το ταξίδι
- Στίχοι 34-36: «Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε» – «η Ιθάκες»-σύμβολο, «ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν»
Στίχοι:
| 5 | Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, |
| 10 | τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, |
| 15 | αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.Να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωινά να είναι που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά |
| 20 | θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους· να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, |
| 25 | όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά· σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους. Πάντα στον νου σου να ‘χεις την Ιθάκη. Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου. |
| 30 | Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. |
| 35 | Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι. Χωρίς αυτήν δεν θα ‘βγαινες στον δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια. Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, |
| ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν. |
Συμβολισμοί του Ποιήματος
- Οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες, ο άγριος Ποσειδώνας – που συμβολίζουν στις εσωτερικές μας αναζητήσεις τις φοβίες μας, ότι μας σταματά και μας τρομάζει[12]
- η Ιθάκη, η ίδια, η μετουσίωση του ομηρικού ταξιδιού της επιστροφής στο καβαφικό ταξίδι αναζήτησης εμπειριών και σοφίας συμβολισμός που ενισχύεται από την αντισυμβατική χρήση του πληθυντικού, «η Ιθάκες» (το άρθρο «η» στον ενικό και το νησί στον πληθυντικό «Ιθάκες») στο τέλος του ποιήματος
- οι «καλές πραγμάτειες», τα σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενοι και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, σύμβολα των πόθων μας, σύμβολα της ηδονής που ύμνησε ο Καβάφης στο ποιητικό του έργο
- τα Φοινικικά εμπορεία και οι Αιγυπτιακές πόλεις, σε μια ακριβή περιγραφή των προορισμών που θα έβρισκε ο Οδυσσέας στο ταξίδι της εποχής του, χρησιμεύουν ως σύμβολα των προορισμών του κάθε ταξιδιού
Τέλος, σημαντικό συμβολικό ρόλο έχει η παντελής έλλειψη αναφοράς στον Οδυσσέα, κάτι που μετουσιώνει την Ιθάκη από προορισμό του ταξιδιού του ομηρικού Οδυσσέα σε προορισμό του κάθε αναγνώστη ως δικαιολογία για να κάνει κανείς το ταξίδι της ζωής.
Ένα σχόλιο,..
Ενώ άλλα μυθολογικά ποιήματα του Καβάφη περιγράφουν στιγμές από το ιστορικό παρελθόν, η «Ιθάκη» αποδίδεται όχι ως το ομηρικό ταξίδι του Οδυσσέα, αλλά ως μια μεταφυσική και ψυχολογική αναζήτηση του κάθε αναγνώστη, στον οποίο απευθύνεται άμεσα ο ποιητής, με σκοπό τις εμπειρίες της ζωής και την σοφία. Μάλιστα, σε αντίθεση με την Οδύσσεια όπου ο ήρωας θέλει να επιστρέψει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα στην πατρίδα του την Ιθάκη, ο Καβάφης προσφέρει μια άλλη οπτική: Εύχεται στον αναγνώστη να «είναι μακρύς ο δρόμος» και τον προτρέπει: «μη βιάζεις το ταξίδι διόλου».
