«Δεν συναντάς κανέναν έξω από τον εαυτό σου» Αλέξης Τραϊανός
Άνθρωπος μόνος Θηρίο ή Θεός είχε γράψει ο Αριστοτέλης περιγράφοντας την κοινωνική φύση του ανθρώπου, τον οποίο χαρακτήριζε πολιτικόν ζώον, λόγο έχον. Και πράγματι ο άνθρωπος οικοδομώντας κοινότητες και κοινωνίες απέδειξε πως φέρει ενδιάθετη την τάση να συγκροτεί ομάδες και να συγκροτείται μέσω αυτών, καθρεφτίζοντας στα μάτια του κοινωνικού ειδώλου πότε το Θηρίο και πότε τον Θεό που ελλοχεύει μέσα του. Το πώς όμως οικοδομείται αυτός ο θηριώδης, θεϊκός ή χαοτικός εαυτός και το πώς συνακολούθως αυτός σχετίζεται με τους άλλους αυτό αποτελεί ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό ζήτημα που εξετάζεται μέσα από ποικίλα πρίσματα όπως εκείνα της κοινωνιολογίας, της πολιτισμικής κουλτούρας, της ψυχανάλυσης κ.ά. Στο παρόν άρθρο θα εστιάσουμε στην ψυχαναλυτική θεωρία της προσκόλλησης αναλύοντας εν παραλλήλω τα στάδια και τους τύπους αυτής της προσκόλλησης.
Θεωρία της Προσκόλλησης (Attachment Theory)
«Κλεισμένος στο κελί τής ύπαρξής σου
το αληθινό σου πρόσωπο ανασύρεις
αυτό που δεν το δείχνουν οι καθρέφτες»
Καιρός των απολογισμών, Ορέστης Αλεξάκης
Από τη στιγμή της γέννησής μας φέρουμε εγγενώς την τάση να δημιουργούμε στενούς δεσμούς με κάθε σημαντικό πρόσωπο, και ιδιαιτέρως την μητέρα μας. Από την βρεφική μας ηλικία ερχόμαστε αντιμέτωποι με πλήθος συναισθημάτων, όπως τον φόβο, τον θυμό, την θλίψη και την χαρά, με αποτέλεσμα η συναισθηματική προσκόλληση που αναπτύσσεται ανάμεσα στο βρέφος και τον φροντιστή του να είναι η πρώτη διαδραστική σχέση της ζωής του, βασιζόμενη στη μη-λεκτική επικοινωνία. Τούτος ο δεσμός που δημιουργείται καθορίζει το πώς θα σχετιζόμαστε με τους ανθρώπους του στενού μα και ευρύτερου περιβάλλοντός μας καθόλη την διάρκεια της ζωής μας, καθώς τίθενται τα θεμέλια για όλες τις μορφές λεκτικής και μη επικοινωνίας στις μελλοντικές μας σχέσεις. Έτσι, τόσο η φύση όσο και η μορφή της πρώτης σχέσης καθίσταται μοντέλο για τις μετέπειτα σχέσεις του ατόμου, θέτοντας τις βάσεις για την αυτοεικόνα του αναφορικά με το εάν θεωρεί εαυτόν άξιο της αγάπης των άλλων, καθώς και με το κατά πόσο μπορεί να βασιστεί σε αυτούς και να νιώσει ασφαλές. Τούτου δοθέντος, η προσκόλληση, ήτοι η σχέση μεταξύ ενός παιδιού και του φροντιστή του, χτίζει τα θεμέλια για: την επιτυχία ή την αποτυχία των μελλοντικών σχέσεων, την ικανότητα διατήρησης συναισθηματικής ισορροπίας, την ικανότητα να στηριζόμαστε και να εμπιστευόμαστε τους άλλους και, τέλος, την ικανότητα να ανακάμπτουμε από την απογοήτευση, την ματαίωση και τις δυσκολίες που αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσουμε στην ζωή.
Ιστορικές Καταβολές της Θεωρίας της Προσκόλλησης
«Attachment – Προσκόλληση είναι ένας βαθύς και μόνιμος συναισθηματικός δεσμός που συνδέει δύο πρόσωπα κατά τη διάρκεια του χρόνου» (Ainsworth, 1973, Bowlby, 1969)
Πολλές πρόσφατες έρευνες έχουν αναδείξει τον σημαίνοντα ρόλο των πρώτων συναισθηματικών δεσμών και τον συνακόλουθο αντίκτυπό τους στην ενήλικη ζωή μας, φανερώνοντας πως το αποτύπωμα της πρώτης σχέσης μας με την μητέρα ή τον φροντιστή μας θα μας ακολουθεί καθόλη την διάρκεια της ζωής μας, αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο συνδεόμαστε με τους άλλους. Η ανακάλυψη της Θεωρίας της Προσκόλλησης (Attachment Theory) οφείλεται στον Άγγλο ψυχολόγο και ψυχίατρο John Bowlby. Ο Bowlby προβληματιζόταν από την συμπεριφορά των παιδιών που είχαν απομακρυνθεί από τις οικογένειές τους κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Τα προβλήματα, η παραβατικότητα καθώς και η σύγχυση που παρουσίαζαν αυτά τα παιδιά τον οδήγησαν στο συμπέρασμα πως η διακοπή των οικογενειακών δεσμών είχε σοβαρές ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις επάνω τους. Με την ως άνω παρατηρησιακή απόφανση, ο Bowlby μαζί με την συνάδελφό του Mary Ainsworth, εμπνευσμένος από τις εργασίες ενός βιολόγου, του Konrad Lorenz, που μελετούσε την προσκόλληση των νεοσσών της χήνας στην μητέρα τους, αποφάσισε να ασχοληθεί με τον δεσμό μητέρας – παιδιού. Σε αυτό το πλαίσιο εκκίνησε μία μελέτη στο εργαστήριό του, παρατηρώντας τις αντιδράσεις βρεφών από 11 έως 18 μηνών σε διάφορες περιστάσεις: όταν η μητέρα τους έφευγε και τα άφηνε σε έναν ξένο, όταν έμεναν μόνα τους και ξανασυναντούσαν την μητέρα τους μετά τον σύντομο αποχωρισμό, και όλα αυτά εντός ενός νέου περιβάλλοντος. Σε αυτά του τα πειράματα ο Bowlby εντόπισε τέσσερις μορφές συναισθηματικών δεσμών:
- τον ασφαλή (secure) όπου τα βρέφη παίζουν ελεύθερα νιώθοντας σιγουριά και ασφάλεια υπό την παρουσία της μητέρας τους. Όταν η μητέρα αποχωρήσει από το δωμάτιο πιθανώς να αναστατωθούν ιδιαίτερα με τη παρουσία ενός ξένου ατόμου, ενώ όταν επιστρέψει εκφράζουν τη χαρά τους με διάφορους τρόπους αναλόγως της προσωπικότητά τους όπως (π.χ.αγκαλιά). Οι μητέρες της εν λόγω κατηγορίας είναι στοργικές, πάντα διαθέσιμες και τα παιδιά νιώθουν ασφάλεια για να εκφράσουν τα συναισθήματα τους είτε θετικά είτε αρνητικά. (Παρατηρείται στο 50% των ανθρώπων).
- τον αποφευκτικό – απορριπτικό (dismissing – avoidant) όπου τα βρέφη δε θα αναστατωθούν όταν η μητέρα αποχωρήσει από τον χώρο ή όταν βρίσκονται με κάποιο ξένο άτομο. Κατά την επιστροφή της μητέρας τους το πιο πιθανόν είναι το παιδί να προσπαθήσει εσκεμμένα να την αποφύγει. Τα παιδιά με αποφευκτικό συναισθηματικό δεσμό νιώθουν ανασφαλή όσον αφορά τη μητέρα τους και πολλές φορές καταπιέζουν τα συναισθήματά τους για να παραμείνουν κοντά στο γονέα/φροντιστή καθώς φοβούνται την απόρριψη του. Οι βιολογικές ανάγκες αυτών των παιδιών καλύπτονταν επαρκώς, εν αντιθέσει με τις συναισθηματικές. Συναντάμε συχνά αυτόν τον τύπο σε οικογένειες με πολύ αυστηρούς γονείς, που δεν πίστευαν ότι οι αγκαλιές και τα χάδια κάνουν καλό στη διαπαιδαγώγηση ή που είχαν ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Δεν αποκλείεται να υπάρχει παράλληλα και κάποιου είδους κακοποίηση. (Παρατηρείται στο 25% των ανθρώπων).
- τον αμφιθυμικό/αγχώδη ή συμβιωτικό (anxious-preoccupied) όπου τα βρέφη είναι υπέρ το δέον προσκολλημένα στη μητέρα τους, με αποτέλεσμα όταν εκείνη φεύγει από τον χώρο να αναστατώνονται υπερβολικά και κατά την επιστροφή της η συμπεριφορά τους να είναι αμφιθυμική. Αυτό σε επίπεδο πρακτικής εκδήλωσης μπορεί να σημαίνει πως από την μια μπορούν να αγκιστρωθούν επάνω της και από την άλλη μπορεί να εκφράζουν θυμό και να αντισταθούν ή ακόμα και να την σπρώξουν ή να την χτυπήσουν. Οι μητέρες αυτών των παιδιών χαρακτηρίζονται από ασυνέπεια, απότομες διακυμάνσεις στην διάθεση, με αποτέλεσμα να μην παρέχουν εμπιστοσύνη και ασφάλεια στα παιδιά τους. Από τη μια δεν άντεχαν το κλάμα και τα άγχη του (συνεπώς αγχώνονταν πολύ κι εκείνες και δεν κατάφερναν να το παρηγορήσουν) και από την άλλη το «έπνιγαν» στις αγκαλιές και όλων των ειδών τις παροχές για να απαλύνουν τις ενοχές τους. Έτσι, το παιδί με τον καιρό έμαθε ότι είναι άξιο αγάπης μόνο υπό προυποθέσεις, όταν δηλαδή είναι ήσυχο και υπάκουο, καθώς τα άγχη και η «φασαρία» του φαίνεται να προκαλούσαν μεγάλη αναστάτωση στους φροντιστές του. (Παρατηρείται στο 20% των ανθρώπων).
- τον αποδιοργανωμένο/χαοτικό (disorganized/fearful avoidant) όπου συναντάται σε βρέφη που έχουν υποστεί κακοποίηση, παραμέληση ή οι μητέρες τους πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή, εθισμό από ουσίες ή μπορεί και ακόμη να έχουν οι ίδιες ιστορικό κακοποίησης ή αθεράπευτου ψυχικού τραύματος. Τα παιδιά αυτά έχουν αντικρουόμενα συναισθήματα γιατί νιώθουν τον φροντιστή τους ταυτοχρόνως πηγή ασφάλειας μα και πηγή κινδύνου και φόβου και είναι πιθανόν να εκδηλώσουν ελεγκτικές ή επιθετικές συμπεριφορές. Τα άγχη και οι φόβοι αυτών των παιδιών δεν φροντίστηκαν επαρκώς, και έτσι δεν είχαν την ευκαιρία να αναπτύξουν την αυτοεκτίμησή τους νιώθοντας ευάλωτα και απροστάτευτα. Υπάρχει, ωστόσο, περίπτωση στο περιβάλλον τους να υπήρχε έστω ένας ενήλικας συναισθηματικά διαθέσιμος, που κατάφερε κάπως να απαλύνει τον πόνο τους και να τα αγαπήσει. Αυτός ο τύπος συναντάται συχνά σε οικογένειες όπου ο ένας από τους δύο γονείς είναι βίαιος, αλκοολικός ή χρήστης ουσιών. (Παρατηρείται στο 5% των ανθρώπων).
Σε ποιόν συναισθηματικό τύπο προσκόλλησης ανήκω;
Εάν κατά την διάρκεια της ζωής μας έχουμε πολλές φορές αναρωτηθεί γιατί επαναλαμβάνουμε τα ίδια ψυχοφθόρα μοτίβα στις διαπροσωπικές μας σχέσεις· εάν παρόλο που στην αρχή της σχέσης ο/η σύντροφός μας, μας έμοιαζε ολότελα άλλος/άλλη από τον/την προηγούμενο/η μα σύντομα βρεθήκαμε να αναρωτιόμαστε τι κάναμε πάλι λάθος δεν θα ήταν καθόλου κακή ιδέα να αναζητήσουμε τον τύπο προσκόλλησής μας. Πολύτιμο εργαλείο για αυτήν την γνώση -πέρα από την συνεδρία με κάποιον κατάλληλο ψυχαναλυτή ή ψυχοθεραπευτή- είναι και το έγκυρο και λίαν αναλυτικό τεστ που ακολουθεί στο τέλος του άρθρου. Σε αυτό, με ποικίλες ερωτήσεις που οφείλουν να απαντηθούν με την δέουσα ειλικρίνεια προς τον εαυτόν μας, μπορούμε να ανακαλύψουμε τον τύπο προσκόλλησής μας όσον αφορά την μητέρα, τον πατέρα, τον/την φίλο/η, τον/την σύντροφό μας και τέλος την γενική προσκόλληση στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Η γνώση του τύπου του συναισθηματικού δεσμού που φέρουμε από τα σπάργανα της υπάρξεώς μας αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για περαιτέρω στοχασμό και αναστοχασμό επί του τρόπου με τον οποίο συνδεόμαστε με τους Σημαντικούς Άλλους της ζωής μας. Σε προσεχές άρθρο που θα ακολουθήσει θα αναλυθούν επαρκώς τα αποτυπώματα του δεσμού προσκόλλησης στην ενήλικη ζωή και η συνακόλουθη σημασία τους στην δημιουργία των συντροφικών και ερωτικών σχέσεων, εστιάζοντας στο συνταίριασμα ορισμένων τύπων με άλλους τύπους.
Τεστ: https://www.web-research-design.net/cgi-bin/crq/crq.pl
Η αρθρογράφος διατηρεί και το προσωπικό της blog: https://medium.com/@
