Μία εξαιρετικά ευχάριστη έκπληξη για τους απανταχού κινηματογραφόφιλους υπήρξε η επιστροφή του Φιλανδού σκηνοθέτη Aki Kaurismäki με την νέα του ταινία Πεσμένα Φύλλα (Φιλανδικά: Kuolleet lehdet) λίγο πριν τις εκπνοές του 2023, ενός -εν πολλοίς και κατ’ ελάχιστον- άνευρου και άνυδρου κινηματογραφικού έτους. Η ταινία αποτελεί το τέταρτο, άτυπο, μέρος της προλεταριακής τετραλογίας του σκηνοθέτη (Shadows in Paradise, Ariel, The Match Factory Girl) -στην οποία ευσεβώς ποθούμε να υπάρξει συνέχεια- παρόλο που ο ίδιος δεν αποδέχεται τον εν λόγω προσδιορισμό, καθώς έχει δηλώσει πως θεωρεί τους όρους εργατικός ή προλεταριακός λανθασμένους, εφόσον συγκροτούν τους πρωταγωνιστές σαν ταξικά υποκείμενα. Αντιθέτως, ο Kaurismäki υποστηρίζει πως η αποξένωση που διατρέχει τον κόσμο των ηρώων του, δεν τους επιτρέπει μήτε να συνειδητοποιήσουν την ταξική τους θέση μήτε και να ενδιαφερθούν για τις πολιτικές αξιώσεις της κοινωνικής τους τάξης. Η υπόθεση της ταινίας είναι απλή. Η Ansa (που στα φινλανδικά σημαίνει ‘παγίδα’) είναι μια ελεύθερη μοναχική γυναίκα που εργάζεται σε ένα σούπερ μάρκετ ανεφοδιάζοντας τα ράφια και πετώντας στο πέρας της βάρδιάς της τα ληγμένα προϊόντα στην ανακύκλωση. Ένα βράδυ σε μία νυχτερινή έξοδο με την συνάδελφό της συναντά σε ένα μπαρ, τυχαία, τον Holappa, έναν εξίσου μοναχικό, μα αλκοολικό, εργάτη, με την υπόλοιπη ιστορία να ξεδιπλώνεται μέσα από τις δυσκολίες και τις παρεξηγήσεις που συνοδεύουν την προσπάθεια τους να έρθουν κοντά και να γνωριστούν καλύτερα.
Ἄ! Καθὼς μπαίνω στ᾿ ἄχαρα τὰ βραδινὰ στενά της,
κανένας δὲν ὑπάρχει πιὰ νὰ βγεῖ νὰ μ᾿ ἀπαντήσει,
ἐγὼ εἶμαι ὁ μόνος κι ὁ στερνὸς ποὺ τὰ περνῶ διαβάτης·
θυμᾶμαι ἀγάπες· σβήνεται τὸ λίγο φῶς στὴ δύση·
Σβήνεται ἀγάλια ὁλότελα. Κι ἡ χώρα ἡ θαμπωμένη
μαζὶ μ᾿ ἐκεῖνο σιωπηλὴ βυθίζεται μακριά μου,
γυρνάω σκυφτός. Κι ἀλλοίμονο! τριγύρω μου δὲ μένει
αρὰ ἡ νυχτιά, κι ἡ σκοτεινιὰ κι ἡ ἀτέλειωτη ἐρημιά μου.
Ἡ Θαμπωμένη Χώρα, Λάμπρος Πορφύρας
Συνεπή στο σύνηθες ύφος και κλίμα των ταινιών του σκηνοθέτη, τα Πεσμένα Φύλλα διατρέχονται και αυτά από τον συναισθηματικό πεσιμισμό που χαρακτηρίζει το σινεμά του Kaurismäki, δίχως όμως να εξαντλούνται σε αυτόν, με την ειρωνεία και το μαύρο χιούμορ να διατρέχουν το σύνολο της ταινίας. Τι είναι όμως εκείνο που χαρακτηρίζει τον κινηματογραφικό κόσμο του Φιλανδού κινηματογραφιστή;
Ως προς το στυλ, το σινεμά του Kaurismäki αντλεί καταφανώς από την παράδοση του καλλιτεχνικού, ανεξάρτητου κινηματογράφου, ενώ δανείζεται την μουσική του επένδυση (η οποία μάλιστα συνήθως γίνεται μέσω ζωντανών εμφανίσεων επί της σκηνής ή μέσα από ένα jukebox) από την ιστορία του σινεμά και την μεταπολεμική ποπ κουλτούρα. Το The Match Factory Girl (1990) βασίζεται, για παράδειγμα, στο Mouchette του Bresson (1965), ενώ οι επιρροές από σκηνοθέτες όπως οι Charles Chaplin, Buster Keaton, Jean-Luc Godard, Rainer Werner Fassbinder, Yasujiru Ozu, David Lynch, Douglas Sirk είναι εμφανείς. Παράλληλα, η στυλιστική του συνέπεια είναι επίσης εμφανής στα στατικά πλάνα της κάμερας, τον έγχρωμο σχεδιασμό, τον μινιμαλισμό, τον φωτισμό και το σκοτεινό ειρωνικό χιούμορ.
Ως προς το είδος, οι ταινίες τείνουν προς τον ρεαλισμό, καθώς απεικονίζουν καθημερινά προβλήματα της εργασιακής και οικογενειακής ζωής, διανθισμένες όμως με έντονα στοιχεία μελοδράματος. Ως εκ τούτου, οι ταινίες του μοιράζονται πολλά κοινά με την λογοτεχνία του 19ου αιώνα, η οποία αποτελεί ένα κράμα μελοδράματος και ρεαλισμού, γεγονός που καταμαρτυρείται και στις επιλογές του να διασκευάσει κλασσικά έργα των Fyodor Dostoevsky, Henry Murger και Juhani Aho.
Η πλειονότητα των ταινιών του οικοδομούνται, σε μεγάλο βαθμό, στην ίδια αφηγηματική δομή. Οι πρωταγωνιστές του, συνήθως, είναι άνθρωποι της βιοπάλης που αγωνίζονται για τα προς το ζην και την επιβίωσή τους σε εργασιακά περιβάλλοντα που όχι μόνον απεχθάνονται μα και που υφίστανται εργασιακή κακοποίηση και πολλές φορές χάνουν την δουλειά τους και βρίσκονται σε καθεστώς ανεργίας και ανέχειας. Παράλληλα, πρόκειται για ανθρώπους μοναχικούς και αποξενωμένους τόσο από τον ίδιο τους τον εαυτό όσο και από την κοινωνία, η οποία φαίνεται και εκείνη να νοσεί από την αλλοτρίωση των νεοφιλελεύθερων πρακτικών που έχουν εμφιλοχωρήσει τόσο σε αυτήν όσο και στα υποκείμενα που την συγκροτούν. Έτσι, οι -συνήθως- αποτυχημένοι και ηττημένοι ήρωες του Kaurismäki έρχονται συχνά αντιμέτωποι με τραυματικές εμπειρίες που έχουν όμως την δύναμη να αλλάξουν τις μέχρι τότε αφόρητες ζωές τους: ο θάνατος ενός φίλου στο Shadows in Paradise, η ανεργία στο Ariel και το Drifting Clouds, η γονική κακοποίηση και η απρογραμμάτιστη εγκυμοσύνη στο The Match Factory Girl, η επίθεση στο The Man Without a Past και ο εκφοβισμός στο χώρο εργασίας στο Lights in the Dusk· όλες, με κάποιον τρόπο, αποτελούν μεταμορφωτικές -αν και τραυματικές- εμπειρίες για τις ζωές των ηρώων.
Έτσι χωρίς σκοπό η Ζωή ριγμένη,
και ράθυμα ενώ ζούμε στην ανία,
μιά φλόγα αγάπης ξάφνου ν’ ανασταίνει
την καρδιά μας, κρυφή χαλκομανία!
Χωρίς Σκοπό, Ρώμος Φιλύρας
Κάθε τραύμα όμως αναζητά -και μπορεί να βρει- την επούλωση και για τον Kaurismäki η θεραπεία έρχεται μέσα από την εγγύτητα και την θαλπωρή που δημιουργείται μέσα από τους ανθρώπινους δεσμούς. Αυτός είναι και ο λόγος που οι ήρωες του μοιάζει διακαώς να αποζητούν την συντροφικότητα και όχι την εφήμερη σεξουαλική ικανοποίηση.
Η κάθε λέξη είναι μια έξοδος
για μια συνάντηση, πολλές φορές ματαιωμένη,
και τότε είναι μια λέξη αληθινή, σαν επιμένει στη συνάντηση.
Το Νόημα της Απλότητας, Γιάννης Ρίτσος
Έτσι, παρά τις αντιξοότητες και την δυστυχία που διατρέχουν τις ζωές των πρωταγωνιστών του κάνοντάς τες να μοιάζουν μάταιες, πάντα μέσα στα σκοτεινά αδιέξοδα χαράζεται μια πόρτα μέσω της θαυματοποιού δύναμης της αγάπης και του έρωτα, σαν τα δυο μηδενικά εάν απαντηθούν μπορούν να γίνουν ένα. Πολλές φορές οι ήρωες των ταινιών του οδεύουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα στο χείλος του γκρεμού και τελευταία στιγμή στρίβουν το τιμόνι αποφασίζοντας πως εν τέλει αξίζει να ζήσουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ταινία I Hired a Contract Killer (1990) στην οποία ο πρωταγωνιστής απολύεται μετά από δεκαπέντε χρόνια και αδύναμος να θέσει ο ίδιος τέλος στην ζωή του προσλαμβάνει πληρωμένους εκτελεστές να το κάνουν για εκείνον μέχρι που ένα βράδυ σε ένα μπαρ γνωρίζει τον έρωτα της ζωής του και νοηματοδοτεί την έως τότε αφόρητη ύπαρξή του εν κόσμω. Αυτή η μεταμορφωτική δύναμη της ανθρώπινης ένωσης είναι παρούσα στην πλειονότητα των ταινιών του -όπως και στην τελευταία του- θυμίζοντάς μας έναν ρομαντισμό που έχει ξεχαστεί καιρό τώρα για χάρη του κυνισμού που έχει εποικίσει “δημιουργούς” και “δημιουργήματα”, φέρνοντας έναν αέρα τόσο από το παλαιό Hollywood όσο και από το ανεξάρτητο κασσαβετικό σινεμά.
Εν κατακλείδι, το κινηματογραφικό σύμπαν του Kaurismäki αποτελεί μια όαση στην άνυδρη και τυποποιημένη κινηματογραφική παραγωγή των -πολλών- τελευταίων ετών, υπενθυμίζοντάς μας πως για να γεννηθεί μια αξιόλογη ταινία δεν χρειάζονται μήτε αδροί οικονομικοί πόροι μήτε εκκεντρικά εφφέ, παρά μόνον η ανάγκη του να πεις μια ιστορία καμωμένη από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο και όσα διαχρονικά θα τον στοιχειώνουν: τον έρωτα, τον θάνατο και την απώλεια.
Η αρθρογράφος διατηρεί και το προσωπικό της blog: https://medium.com/@