Ο Ανδρέας Εμπειρίκος γεννήθηκε το 1901 στην Μπράιλα της Ρουμανίας. Πρόκειται για έναν ποιητή που τον χαρακτηρίζει η εφευρετικότητα, η ασυνήθιστη δομή των στίχων του, το ιδιαίτερο ποιητικό του ύφος και ο αντικειμενικός του λυρισμός. Επιπλέον παρατηρείται μια σχετική ζωηράδα των στίχων του που μας κάνει να δεχθούμε το απροσδόκητο.
Δεν είναι λίγες οι ιστορικές και λογοτεχνικές αναφορές στο γεγονός πως ο Ανδρέας Εμπειρίκος όχι μόνο είναι τμήμα του ελληνικού υπερρεαλισμού στην λογοτεχνία αλλά πως ο ίδιος ως πρωτοπόρος, για την εποχή του, συνέβαλε στο να εισδύσει ο υπερρεαλισμός στην ελληνική ζωή. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος ήταν ο μόνος Έλληνας υπερρεαλιστής της δεκαετίας του 1920-1930 και παρά το γεγονός ότι άργησε να δημοσιεύσει, ο «Υψικάμινος» είναι το πρώτο δημοσιευμένο υπερρεαλιστικό ποιητικό κείμενο στην Ελλάδα. Για τον Εμπειρίκο, τίποτα δεν είναι δόγμα, ούτε αυτός ο ίδιος υπερρεαλισμός ή η ψυχανάλυση που επαγγέλθηκε. Ο ποιητικός του κόσμος είναι ένας ύμνος στην ύπαρξη, στη ζωή, στον έρωτα, στον αισθησιασμό και την έκπληξη.
Για τον Εμπειρίκο το πιο σημαντικό είναι η εκπλήρωση των πόθων μας με το φανέρωμα, συχνά με μαγικό τρόπο, του εσωτερικού εαυτού, ενός εαυτού καταδικασμένου από ενοχές στα «καταγώγια του εγώ». Παράλληλα στα ποιήματα του γίνεται αισθητή η ύπαρξη του τρίσημου συστήματος ηρωικό-ερωτικό-θρησκευτικό. Στην πρώτη του συλλογή «Υψικάμινος», υπερισχύει σαφώς το ηρωικό στοιχείο, ενώ στην «ώριμη περίοδο» του κυρίως στα κείμενα που συγκεντρώνονται στην «Οκτάνα» είναι εμφανής η συγκυρία του θρησκευτικού-ερωτικού στοιχείου. Ως επι τον πλείστον, δημιουργείται η αίσθηση της συνοχής και συνέχειας μεταξύ των ποιημάτων του.
Το 1935 δίδει στην Αθήνα την περίφημη διάλεξη περί «Περί σουρρεαλισμού»
[…] Και μόλις μπαίναμε στα 1935.
[…] Οπόταν, μπαίνοντας ο Φλεβάρης, εκεί που είχα αρχίζει να αισιοδοξώ, να σου μια μικρή είδηση στην εφημερίδα, που με αναστάτωσε. «Μεθαύριον και ώραν 6 μ.μ., ο ποιητής κ. Ανδρέας Εμπειρίκος θα ομιλήσει εις την αίθουσαν του Ατελιέ, με θέμα: Υπερρεαλισμός, μια νέα ποιητική σχολή. Είσοδος ελευθέρα».
Δαιμονίστηκα. Ποιος ήταν αυτός ο ουρανοκατέβατος που μου καταπατούσε τα οικόπεδα; […]
Οδυσσέας Ελύτης, «Το χρονικό μιας δεκαετίας». Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα 1982 (2η έκδ.), 254 & 256-257
Αμούρ- Αμούρ
Πρόκειται για ένα κείμενο από το 1960 (η συγγραφή του ανάγεται στο 1939 και τίθεται στα Γραπτά, «Αντί Προλόγου») το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει σημείο αναφορά για όσους θέλουν να μελετήσουν την ποιητική του Ανδρέα Εμπειρίκου. Είναι ένα πολύτιμο έργο που σκοπό έχει να μυήσει τους αναγνώστες στα μυστικά της υπερρεαλιστικής γραφής και ηθικής του, σε μια εποχή που το κίνημα του υπερρεαλισμού δέχεται σφοδρότατες κριτικές.
Από την ημέρα που μου γεννήθηκε η ιδέα αυτή, θέλησα να την εφαρμόσω, και άρχισα να γράφω νέα ποιήματα, προσπαθών να επιτύχω αυτό που επιζητούσα. Τα ποιήματα αυτά, παρουσίαζαν, βέβαια, μια μεγάλη εξέλιξι και μια πολύ αισθητή διαφορά, αλλά και αυτά, καίτοι μου ήρεζαν περισσότερο από τα παλαιά μου, δεν με ικανοποιούσαν ως προς τις νέες μου επιδιώξεις. Ενώ διέφεραν από τα άλλα στην μορφή, δεν διέφεραν αρκετά στην ουσία. Είταν φανερό πως εκείνο που μου έλειπε ήτο ένα μέσον ανάλογο με τον επιδιωκόμενο σκοπό. Σκέφτηκα όμως, πως ο μόνος τρόπος να αντεπεξέλθω σε όλες τις δυσκολίες, είταν να μη παραιτηθώ, μα να συνεχίσω τις αναζητήσεις μου, και εξηκολούθησα να γράφω, με την βεβαιότητα πως η ιδέα ήτο καλή και πως αργά ή γρήγορα, θα εύρισκα τον τρόπο να την κάνω να καρποφορήση. Ποιος ξέρει, ίσως να έψαχνα ακόμη μέχρι σήμερα, αν η συγκλονιστική για μένα επαφή με τον υπερρεαλισμό δεν μου άνοιγε τα μάτια.
Υψικάμινος
Βασικό θέμα σε κάθε έργο του Εμπειρίκου είναι μια ψυχική κατάσταση, ένα συναίσθημα. Ο «Υψικάμινος» είναι μια συλλογή που αντιπροσωπεύει την «λυρική εποχή» του Ανδρέα Εμπειρίκου. Αποτελείται από ποιήματα που αναφέρονται κατά κύριο λόγο στον έρωτα προς την γυναίκα, χωρίς να συγκεκριμενοποιεί πρόσωπα ούτε να ονομάζει αυτές τις ποιητικές φιγούρες. Επιπλέον, ως αντιπροσωπευτικό δείγμα υπερρεαλιστικής γραφής και ποίησης παρατηρούμε την υπέρβαση της καθημερινότητας. Ο ερωτικός κώδικας του περιλαμβάνει ένα πλήθος συμβόλων, φορτισμένων με τη σημασία που του απέδωσε η ψυχανάλυση και ειδικότερα η φροϋδική Ερμηνεία των ονείρων.
Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Υπάρχουν απειράκις ωραιότερα πράγματα και απ’ αυτήν την αγαλματώδη παρουσία του περασμένου έπους. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας
και της κάθε μας ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν
στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένο δέρας της υπάρξεώς μας.
(Υψικάμινος-Τριαντάφυλλα στο παράθυρο, Εκδόσεις Άγρα, Σσ.50, Πρώτη Έκδοση Έργου:1935)
Οκτάνα
Αποτελείται από 31 κείμενα τα οποία έχουν πεζογραφική μορφή με κυρίαρχο τον ερωτικό λυρισμό. Καλύπτουν ένα μεγάλο χρονικό διάστημα γραφής και δημιουργία μεταξύ του 1958 με 1969. Τα ποιήματα αυτά αποδεικνύουν την υπερρεαλιστική ηθική του Ανδρέα Εμπειρίκου που επανακανονίζει την ζωή και τον κόσμο, έναν κόσμο στο οποίο επικρατεί η απόλυτη ευδαιμονία. Οι εικόνες που δημιουργεί βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην σύνθεση της αντικειμενικής με την φανταστική παράσταση. Επιπλέον, εντυπωσιακή είναι η συχνή παρουσία της αντίθεσης. Κυριαρχούν τα αντιθετικά ζεύγη φως-σκοτάδι, χαρά-λύπη, ζωή-θάνατος, παρόν-παρελθόν.
Στις μεσονύκτιες στράτες περπατάνε
αποσταμένοι οι έρωτες
κι οι γρίλιες των παραθύρων εστάξανε
τον πόνο που κρατάνε.
Στις στέγες εκρεμάστη το φεγγάρι
σκυμμένο προς τα δάκρυα του
κι η μυρωμένη λύπη των τριαντάφυλλων
το δρόμο της θα πάρει.
Νύχτα
Βιβλιογραφία:
- Βαλαωρίτης Νάνος, «Ανδρέας Εμπειρίκος», Ύψιλον, 1989
- Βουτουρής Παντελής, «Η συνοχή του τοπίου, Εισαγωγή στην ποιητική του Ανδρέα Εμπειρίκου», Καστανιώτη, 1997
- Γιώργης Γιατρομανωλάκης, «Ανδρέας Εμπειρίκος, Ο ποιητής του έρωτα και του νόστου», Κέδρος, 1994
- Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
